Metoda kombinowana w nauczaniu mowy głuchych

Pedagogika osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi

METODA KOMBINOWANA W NAUCZANIU MOWY GŁUCHYCH

Wprowadzenie

Metoda kombinowana (zobacz rysunek 1) stanowi celowy i świadomie wypracowany sposób nauczania z wykorzystaniem elementów z czterech podstawowych metod (oralnej, słuchowej, daktylnej i migowej) stosowanej w procesie dydaktycznym rozwijania mowy dzieci głuchych. Wspólne elementy tych metod to: wzrokowa percepcja pisma i wzrokowo-czuciowy odbiór przekazywanych treści (Pietrzak, 1992). W zasadzie proponowany schemat (rysunek 1) metody kombinowanej jest ukoronowaniem wysiłków surdologów i surdopedagogów mających na celu uporządkowanie i usystematyzowanie istniejącej wiedzy praktycznej na temat kształtowania mowy u osób z zaburzeniami słuchu, tj. osób głuchych, niedosłyszących, głuchoniemych. Rysunek uwzględnia zarówno założenia tzw. szkoły francuskiej (preferującej migi), jak i szkoły niemieckiej (propagującej dydaktyczny pragmatyzm ujawniający się w kształtowaniu u osób niesłyszących mowy artykułowanej). Nauczanie mowy jest głównym celem surdopedagogiki, gdyż tylko opanowanie mowy dźwiękowej na odpowiednim poziomie, mogłoby umożliwić osobom z zaburzeniami słuchu wyjście z izolacji społecznej i pełne uczestnictwo w życiu społecznym, tj. tzw. pełną integrację z osobami słyszącymi.

Rysunek 1. Schemat metody kombinowanej w nauczaniu głuchych (źródło: Pietrzak, 1992)

Komponenty metody kombinowanej

Fonogesty

Są to ruchy dowolnej (prawej lub lewej) ręki zharmonizowane z głośnym i wyraźnym mówieniem na specjalnych zasadach. Ich celem jest ułatwienie dziecku z uszkodzonym słuchem rozumienia wypowiedzi dzięki lepszemu rozpoznawaniu jej elementów. Istota fonogestów polega na umożliwieniu rozróżniania sylab między którymi nie można dostrzec różnic obserwując ruchy narządów mowy, ponieważ układy warg i języka widoczne na zewnątrz są identyczne lub bardzo podobne, mimo że powstające dźwięki są różne.
W skład systemu fonogestów wchodzi:

9 układów palców do wykonania - spółgłoski;
5 miejsc blisko twarzy, w których dłoń zatrzymuje się na krótką chwilę - lokacje dłoni - samogłoski: I,U - policzek; E,O - usta; spółgłoska, po której nie ma samogłoski - obok; Ę, Ą - broda; A, Y - szyja (Krakowiak, 1986).

Daktylografia

Pisanie palcami, za pomocą znaków alfabetu palcowego dla osób niesłyszących. Na uwagę zasługuje fakt, że ten rodzaj specjalnego pisma, w przeciwieństwie do alfabetu Louisa Braille'a, ma różne wersje w zależności od kraju pochodzenia, np. inna jest wersja polska, a inna angielska itd.
Język migowy (termin potoczny)
System językowo-migowy (termin specjalistyczny)

Zespół środków stosowanych przez ludzi niesłyszących w porozumiewaniu się pomiędzy sobą i z ludźmi słyszącymi, obejmujący właściwe danym środowiskom słownictwo oraz sposób przekazywania znaków migowych. W skład słownictwa migowego wchodzą:

znaki określające pojęcia (znaki migowe ideograficzne);
znaki określające poszczególne litery i liczby (daktylograficzne).

Język migowy jest równoczesną realizacją dwóch subkodów języka naturalnego - odmiany mówionej i miganej. Składa się z trzech elementów:

Języka mówionego w postaci głośnej i wyraźnej mowy (dopuszczalna wyraźna artykulacja bez wydawania głosu, np. w TV).
Języka miganego - subkodu języka naturalnego, znaków migowych o tej samej treści, co mowa i przekazywanych równolegle z nią.
Elementów prozodycznych wypowiedzi - mimiki twarzy, gestów wtrąconych, nie posiadających znaczenia konwencjonalnego, a ułatwiających rozumienie tekstu oraz pantomimiki.

Język migowy ma dwa warianty:

Wariant pełny - polegający na równoległym przekazywaniu tego samego tekstu w języku mówionym i miganym z dokładnością "co do litery".
Wariant uproszczony - polegający na równoległym przekazywaniu tego samego tekstu w języku mówionym i miganym z dokładnością "co do słowa". Jednemu ideogramowi odpowiada właściwy wyraz we wszystkich formach gramatycznych (z wyjątkiem czasu przeszłego czasowników), a odpowiednią, właściwą w danym przypadku formę gramatyczną odczytuje się z toru mówionego, tj. z układu ust (Szczepankowski, 1988).

Mimika

Są to: "ruchy mięśni twarzy i gra oczu wyrażające przeżywane uczucia i nastroje; sztuka wyrażania uczuć i myśli za pomocą wyrazu twarzy i odpowiednich gestów, stosowana jako środek gry aktorskiej" (cyt. s.178, Słownik Języka Polskiego, 1979).
Pantomimika

Przekazywanie uczuć, nastrojów za pomocą ruchów całego ciała.
Trening słuchowy

Jest procesem rozwijania sprawności słuchowej we wczesnym wieku dziecięcym, przebiegającym dwutorowo:

Usprawnianie słuchu mimochodem (w sposób przypadkowy). Nauczanie dziecka umiejętności słyszenia, rozwijanie funkcji słyszenia. Zaznacza się, że mowa adresowana do dziecka z uszkodzonym słuchem musi być odpowiednio głośna, można zastosować już w 1 roku życia dziecka aparat słuchowy.
Planowe usprawnianie słuchu (mające miejsce w 3-6 roku życia). System ćwiczeń mających na celu pomoc dziecku w wyrobieniu nawyku słuchowego, w skupieniu uwagi słuchowej (Loewe, 1983).

Ekspresja słowna

Ma związek z kształtowaniem mowy dźwiękowej dziecka głuchego. Proces kształtowania mowy dźwiękowej przebiega w trzech etapach:
I. ODDYCHANIE - wypracowanie właściwego oddechu tzn. niezbędnego dla potrzeb artykulacji ("oddychanie dla mowy"). Rozróżnia się oddychanie dla życia - faza wdechu i wydechu trwa jednakowo długo oraz oddychanie dla mowy - faza wydechowa trwa 5 do 8 razy dłużej niż faza wdechowa. Przykładowe zestawy ćwiczeń: gry i zabawy - wydmuchiwanie w powietrze, poruszanie przedmiotów za pomocą strumienia powietrza (wiatraczek, papierek, balonik, zabawki dmuchane, gra na instrumentach dętych); ćwiczenia oddechowe regulujące oddech w oparciu o wskazówki nauczyciela, posługiwanie się schematem wzrokowym (unoszenie się na palcach rąk, wstawanie, długi wdech - skokowe wydechy).
II. GŁOS

Wywołanie głosu - gry i zabawy ruchowe pobudzające do wydawania głosu: okrzyk, śmiech, hukanie, naśladowanie głosów. Uwaga: jeżeli to nie skutkuje, to należy przeprowadzić indywidualne ćwiczenia z dzieckiem przebiegające w 2 etapach: a) uświadomienie na czym polega wydawanie dźwięku przez nauczyciela; b) uświadomienie na czym polega wydawanie dźwięku przez samo dziecko. Podczas realizacji tych etapów musi mieć miejsce kontrola taktylna (dotykanie krtani). Jeżeli to skutkuje, to należy uświadomić na czym polega wydawanie dźwięku.
Ustalanie głosu - rozwijanie kontroli nad wydawanym głosem, wydawanie w odpowiednim tonie, barwie, długości dźwięków samogłosek w izolacji oraz sylab a, o, u, e z połączeniem b, t, d, k, g, h, l spółgłosek. Dziecko podczas ustalania głosu trzyma rękę na swojej krtani.
Rozwijanie głosu - wypracowanie płynności, miękkości i dźwięczności głosu w jak najbogatszej skali, np. a - normalnie, a - wyżej, a - niżej; głos ciągły a - niżej i wyżej jednocześnie; wymawianie szeptem głosek i sylab. Równolegle z ćwiczeniami ustalającymi i rozwijającymi głos należy usprawniać narządy artykulacyjne - oblizywanie warg, nadmuchiwanie policzków.

III. ARTYKULACJA - podstawowym elementem nauki mowy powinna być całość językowa, tj. wyraz lub zdanie. Respektujemy zasadę stopniowania trudności, przechodząc w nauce artykulacji od wyrazów zbudowanych z samogłosek, spółgłosek dwu-wargowych, wargowo-zębowych, przednio-językowych; stopniowo przechodząc do wyrazów, które zawierają bardziej ukryte dźwięki (tylnojęzykowe, nosowe, drogą naśladownictwa wzrokowego albo taktylnego nauczyciela). Wychodzi się od całości językowej, a potem przechodzi się dopiero do analizy dźwiękowej. Analiza dźwiękowa służy korekcie błędnej artykulacji dźwięków. W pracy nad korekturą zaburzeń mowy możemy wykorzystać narzędzia takie jak: łopatki, patyczki (Tułodziecki i Tułodziecka, 1967).

LITERATURA

Krakowiak, K. (1986). Fonogesty. Gesty wspomagające odczytywanie z ust. Poradnik dla logopedów, nauczycieli i rodziców dzieci niesłyszących. Wyd. IKN ODN.
Loewe, A. (1983). Rozwijanie słuchu w zabawie. PZWL.
Pietrzak, W. (1992). Język migowy dla pedagogów. WSiP.
Szczepankowski, B. (1988). Podstawy języka migowego. WSiP.
Szymczak, M. (1979). Słownik Języka Polskiego. Tom II. PWN.
Tułodziecka, M., Tułodziecki, W. (1967). Kształtowanie i rozwijanie mowy dziecka głuchego w szkole podstawowej. PZWS.