WPROWADZENIE W PROBLEMATYKĘ NIEPRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO

Kontrowersje wokół definicji
Objawy, przejawy i korelaty niedostosowania społecznego

Wprowadzenie

Nie od dziś wiadomo, że analizując takie terminy jak "nieprzystosowanie społeczne", "patologia społeczna", "dewiacja", "zachowanie dewiacyjne", "zachowanie problematyczne i problemowe", "zachowanie wyzywające", "niedostosowanie społeczne", "wykolejenie społeczne i obyczajowe", "dobre i złe przystosowanie", "reakcje przystosowawcze i nieprzystosowawcze" mamy do czynienia z nieścisłością, nieprecyzyjnością oraz płynnością,. Współcześnie w rozprawach dotyczących przystosowania pojawiają się również inne konstrukty i modele teoretyczne takie jak, np. dezintegracja pozytywna, rezyliencja, salutogeneza, jakość życia, jakość środowiska dziecka, przestrzeń edukacyjna, które stały się ostatnimi laty bardzo popularne wśród badaczy na świecie.
Jednak mimo ogromnego postępu jaki dokonał się w zakresie zrozumienia procesu adaptacji psychicznej i społecznej, nadal może wydawać się, że przystosowanie lub nieprzystosowanie są jak pogoda, która jest zmienna. Odzwierciedleniem tej zmienności może być różnorodność znaczeń i wielość zastosowań pojęcia "nieprzystosowanie społeczne" oraz takich pojęć jak np. "dewiacja", "patologia społeczna", "anomia" czy "przestępczość". Uporządkowanie rzeczywistości badawczej może zaistnieć tylko w sytuacji wypracowania przez specjalistów zgodnej i precyzyjnej terminologii jakiegoś zjawiska (T. Michalczyk, 1999; P. Gindrich, 2007). Stąd określenie, czym jest nieprzystosowanie społeczne, nie jest możliwe bez dokonania przeglądu stosowanej w przeszłości i obecnie terminologii oraz bez rozpatrzenia znaczenia pojęć socjologicznych, kryminologicznych, czy też psychologicznych i psychiatrycznych (fobie, zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania, zaburzenia osobowości), które z pewnością wyjaśniają jakiś procent wariancji w zakresie genezy nieprzystosowania, niedostosowania czy też jak kto woli reakcji nieprzystosowawczych.

Nieprzystosowanie społeczne, niedostosowanie społeczne – kontrowersje wokół definicji

Termin "nieprzystosowany", "niedostosowany" zawiera dwa człony: przedimek "nie", sugerujący negację, zaprzeczenie istnienia czegoś oraz przymiotnik "przystosowany", "dostosowany". W języku polskim znalazł on miejsce za sprawą M. Grzegorzewskiej - twórczyni polskiej pedagogiki specjalnej. Pochodzi z języka francuskiego (inadapté) (Pospiszyl, Żabczyńska; 1980). W języku francuskim termin inadapté opisuje dziecko ujawniające deficyt intelektualny lub zaburzenia emocjonalne, które sprawiają, że jest ono niezdolne do funkcjonowania w normalnych warunkach życia społecznego. Wśród wyrazów bliskoznacznych dla inadapté znajdujemy zaś asocjalny, wykluczony, marginalny (Le Nouveau Petit Robert Dictionnaire Alphabétique et Analogique de la Langue Française, Josette Rey-Debove i Alain Rey, 1994). Z zamieszczonej definicji słowa inadapté wynika, że za niedostosowaną może być uważana także osoba wykazująca niedorozwój umysłowy. Tak więc zaprezentowane rozumienie słowa inadapté jest tylko częściowo zgodne z tym, w jaki sposób zostało ono zastosowane przez M. Grzegorzewską, która za młodzież niedostosowaną (inadapté) uznawała tych wszystkich wychowanków, którzy ze względu na przejawiane problemy wymagali stosowania w praktyce pedagogicznej innych środków, czy też oddziaływań niż pozostałe jednostki specjalne (Grzegorzewska za: Pospiszyl, Żabczyńska; 1980).
W języku angielskim odpowiednikiem francuskiego terminu inadapté jest pojęcie maladjustment czy też maladjusted. Pojęcie niedostosowany (maladjusted) stosuje się w języku angielskim dla profesjonalnego wyjaśnienia zachowania ucznia. Zauważa się, że pojęcie nieprzystosowania (maladjustment) wywodzi się zarówno z wczesnych definicji upośledzenia umysłowego, jak i z koncepcji nerwowego, niestabilnego emocjonalnie oraz "trudnego i niedostosowanego" (difficult and maladjusted) dziecka popularyzowanych przez rząd brytyjski w latach dwudziestych ubiegłego wieku (Galloway i in. za: Wearmouth, 1999).
Mając na uwadze przedstawione fakty można powiedzieć, że istnieje zgodność genezy pojęcia nieprzystosowania w językach angielskim i francuskim.
Ważnym, w kontekście poszukiwania precyzyjnej terminologii, faktem było powołanie w 1950 roku Komitetu Underwood. Końcowym etapem jego pracy było sformułowanie następującej definicji:

„Naszym zdaniem, dziecko można uznać za nieprzystosowane (maladjusted), kiedy rozwija się w sposób, który ma zły wpływ na nie same lub jego kolegów i nie potrafi, bez pomocy, zaakceptować oddziaływań psychopedagogicznych prowadzonych przez rodziców, nauczycieli lub innych dorosłych w zwykłym kontakcie z nim”(Galloway, i in., s. 22 za: Wearmouth, 1999).

W zaprezentowanej definicji zwraca się uwagę na to, że zaburzony rozwój dziecka nieprzystosowanego może być szkodliwy dla otoczenia społecznego, jak i jego samego. Ponadto podkreśla się bezradność domu rodzinnego, szkoły oraz innych instytucji wychowawczych. Co więcej, definicja wiąże nieprzystosowanie dziecka z osobowościowymi i społecznymi uwarunkowaniami.
Według Ravenette słowo “nieprzystosowanie” (maladjustment) było powszechnie stosowane w języku angielskim w trzech sytuacjach:

„Ma miejsce zerwanie kontaktu między dzieckiem a innymi, co ma raczej charakter trwały a nie przejściowy.

Dorośli w tej sytuacji martwią się zachowaniem, które wskazuje na zerwanie kontaktu oraz martwi ich niezdolność do poradzenia sobie z tą sytuacją.

Jest to wtedy sygnał dla innych, że sytuacja ta jest nie do zniesienia, oraz że zakład wychowawczy, poprawczy jest zobligowany do udzielenia jakiejś specjalnej pomocy lub do przyniesienia ulgi wychowawcom oraz, że dziecko powinno zostać umieszczone w bardziej odpowiedniej placówce, lub zostać przywrócone do normy za pomocą psychoterapii” (Ravenette, s. 4 za: Wearmouth, 1999).

W literaturze angielskiej brakuje jednego, nie budzącego kontrowersji terminu. Przykładem obrazującym wątpliwości badaczy może być następujący cytat:

„powszechnie przyjmowanym punktem widzenia wyłaniającym się przy podejmowaniu prób sklasyfikowania zaburzeń zachowania oraz typów nieprzystosowania jest to, że termin nieprzystosowanie jest przysłowiowym workiem, do którego można wrzucić dowolne zachowanie, które według nauczycieli i rodziców jest kłopotliwe”.(Galloway, s. 32, za: Wearmouth, 1999).

Stąd często przestaje być błędem logicznym utożsamianie niedostosowania społecznego z zaburzeniami zachowania, czy też problemami sfery emocjonalnej.Jednak oczywiście nie zawsze zaburzenia emocjonalne muszą być obecne u osób niedostosowanych. Zawsze stwierdza się natomiast u nich zaburzenia zachowania. Na przestrzeni lat powstało wiele koncepcji niedostosowania społecznego. Wybrane spośród nich zaprezentowano w tabeli. Uwzględniają one doświadczenia takich nauk jak pedagogika i psychologia, kryminologia, czy też socjologia.W zestawieniu pominięto koncepcje medyczne zaburzeń zachowania - CD i ODD, opracowane przez APA i WHO, gdyż zamieszczono je już w innych linkach na stronie domowej nieprzystosowania społecznego.
Współcześnie termin “nieprzystosowany”, "niedostosowany" (maladjusted) jest powoli zastępowany terminem: zaburzenia w sferze zachowania i emocji (EBD), który był najpierw formalnie stosowany w celu określenia grup uczniów, których zachowanie było postrzegane jako trudne w kontekście stosowanych oddziaływań przez komisję Warnock (DES, 1978) (Wearmouth, 1999).
W literaturze polskiej także dostrzega się zróżnicowane podejścia w zakresie definiowania i symptomatologii tego zjawiska (por. B. Hołyst 1989; B. Urban, 2000, P.Gindrich, 2007). Jednym z nurtów definicyjnych, który jest najbardziej widoczny, jest podejście objawowe. Poszczególni badacze problematyki starają się więc nie tyle sformułować definicję, lecz raczej wymieniać objawy, które świadczą o niedostosowaniu czy też nieprzystosowaniu społecznym.
Z praktycznego punktu widzenia, najbardziej przydatna może być definicja opisowa, uwzględniająca behawioralne objawy takie jak: systematyczne wagarowanie (chroniczne absencje na lekcjach), przebywanie w środowisku zdemoralizowanych kolegów, dokonywanie kradzieży i innych przestępstw (przywłaszczenie mienia), picie alkoholu, dewiacje seksualne, wandalizm, zachowania agresywne, nadużywanie środków odurzających i podniecających, zamachy samobójcze i samouszkodzenia, nie podejmowanie żadnej pracy i nie pełnienie obowiązku szkolnego.
Według J. Doroszewskiej termin “nieprzystosowany społecznie” jest szerszy i obejmuje wszystkie jednostki odchylone od normy, a więc wszystkie podmioty zainteresowania pedagogiki specjalnej. Natomiast “niedostosowany społecznie” jest terminem węższym. Został wprowadzony z języka francuskiego (inadapté) przez Marię Grzegorzewską. Stanowisko Doroszewskiej w tej sprawie jest źródłem kontrowersji. Na przykład, B. Hołyst preferuje termin "nieprzystosowanie społeczne" w tym węższym znaczeniu (por. B.Hołyst, 1989). Jednostką niedostosowaną społecznie nazywamy takiego osobnika, który albo wskutek niekorzystnych warunków środowiskowych, albo wskutek zaburzeń chorobowych ma trwałe trudności w dostosowaniu się do powszechnie uznanych norm społecznych (J. Doroszewska, 1981).
Według M. Grzegorzewskiej - twórczyni pedagogiki specjalnej w Polsce - młodzież niedostosowana to zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, medyczno - psychologicznych i medycznych; tych wszystkich, wobec których z jednej strony pracodawca i urzędy publiczne muszą zastosować metody specjalne, z drugiej zaś strony wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych; tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla zespołu innych.
Definicja M. Grzegorzewskiej jak zauważa K. Pospiszyl posiada nieścisłości:

Niedostosowania na dobrą sprawę nie ma i nie może być. Samo życie pośród ludzi, wchodzenie w określone interakcje z nimi, jest określoną formą “dostosowania społecznego” (dotyczy to także każdego innego otoczenia, nie tylko społecznego). Mówiąc więc o niedostosowaniu społecznym trzeba brać pod uwagę złe dostosowanie (z punktu widzenia pewnych wartości).
Termin ten jest ogólnikowy. Dotyczy bowiem wszystkich dzieci specjalnej troski i w domyśle sugeruje, że wszystkie dzieci niepełnosprawne są społecznie niedostosowane co nie jest prawdą (K.Pospiszyl, E.Żabczyńska, 1981).

Pośród cech jednostki niedostosowanej społecznie M. Grzegorzewska wyróżnia: tendencje społecznie negatywne; odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyżycia się w akcji społecznie destruktywnej; podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów, cynizm i brawurę w tym względzie; nieżyczliwy stosunek do człowieka, do cudzego mienia, regulaminów, norm i zarządzeń; nieodpowiedni stosunek do czynów własnych; nieumiejętność zżycia się z grupą; wyłamywanie się, zrzucanie winy; niechęć do pracy i nauki; brak poczucia odpowiedzialności za swoje czyny; życie chwilą, przygodą, awanturą; wyobraźnię duża; brak hamulców krytycyzmu; sugestywność; brak wizji życia w płaszczyźnie etycznej - społecznie pozytywnej; nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji; brak wiary w możliwość tego. W literaturze polskiej nie brakuje innych definicji. Poniżej zaprezentowano tylko wybrane. Trzecia pośród nich jest moją propozycją.

„ Dzieci niedostosowane społecznie to te, u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalno-wolowa oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenie stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem„. H. Spionek, 1965.

”Niedostosowanie społeczne jest to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki”. O. Lipkowski, 1980.

„Złe dostosowanie społeczne jest to specyficzny, heterogeniczny układ wzajemnie powiązanych ze sobą lub istniejących w izolacji zaburzeń emocjonalnych, kognitywnych, behawioralnych, postaw antyspołecznych lub aspołecznych oraz zinternalizowanych, często antagonistycznych systemów wartości, który można stwierdzić u jednostek w różnym wieku, naruszających normy społeczne, prawne lub obyczajowe; silnie lub słabo zintegrowanych z jakąś grupą społeczną (rodziną, grupą rówieśniczą, klasą szkolną, całym społeczeństwem). Układ ten ma zarówno wymiar indywidualny (złe przystosowanie osobowościowe) jak i społeczny (wadliwe wypełnianie ról społecznych; rozwój moralny przebiegający w niepożądanym wychowawczo kierunku na skutek skrzywionej, chwiejnej socjalizacji; dysfunkcyjne relacje społeczne; patologia więzi międzyludzkich)”.P. Gindrich, 2007

Tak sformułowana definicja nie zawęża obszaru zjawiska złego dostosowania społecznego tylko do przestępczości nieletnich lub dorosłych podkreślając osobowościowo-społeczny charakter tego złożonego problemu.
Natomiast wymiar społeczny przystosowania jest kluczowym dla B. Hołysta. Według tego badacza problem przystosowania człowieka do otoczenia społecznego powinno się rozpatrywać w kategoriach wzajemnej interakcji i wynikających z niej zmian. Nie tylko bowiem otoczenie oddziałuje na jednostkę i wywołuje zmiany w jej zachowaniu, ale również człowiek w procesie zaspokajania swoich potrzeb psychicznych przekształca środowisko, w którym żyje. W tym kontekście mamy niekiedy do czynienia z sytuacjami, w których jednostka, próbując udoskonalić świat, wykazuje pewne objawy nieprzystosowania społecznego, wchodząc w konflikt z formalnymi instytucjami społecznymi. Przejawianie tego typu działań nowatorskich i innowacyjnych należy uznać za nieprzystosowanie twórcze, bardzo cenne ze społecznego punktu widzenia, stanowiące bowiem jeden z motorów rozwoju cywilizacyjnego. (B. Hołyst, s. 8, 1989).
Według innego specjalisty Hilgarda większego znaczenia nabierają czynniki indywidualne. Osoba przystosowana to osoba zdrowa psychicznie tzn., która nie dręczy się niepotrzebnie konfliktami, które przeżywa. Podchodzi ona do swoich problemów w sposób realistyczny, godzi się z tym co nieuniknione, zdaje sobie sprawę ze swych własnych braków i niedociągnięć tych osób, z którymi musi mieć do czynienia. Natomiast osoba źle przystosowana przeciwnie, niepotrzebnie dręczy się swoimi konfliktami, często próbuje rozwiązać swe problemy na przekór rzeczywistości. Na ogół jest skłonna spierać się z innymi ludźmi o sprawy, na które nic nie można poradzić, lub odsuwać się od ludzi, tak że przyjęcie rozwiązania zadowalającego obie strony jest niemożliwe (Hilgard za: K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, 1980).Tak sformułowana definicja może implikować dwa rodzaje nieporozumień:

Błędne jest przeświadczenie, że osoba przystosowana nie doświadcza konfliktów emocjonalnych. Przystosowanie określa sposób radzenia sobie z konfliktami - zarówno sposób znoszenia konfliktów, jak i sposób ich rozwiązywania. W kulturze takiej jak nasza powstają jakieś konflikty. Osoba przystosowana uznaje ten fakt i wie, kiedy godzi się na kompromis lub postępuje niekonsekwentnie. Nie musi bronić przez zniekształcenie sytuacji nie musi czuć się winna, gdy postąpiła najlepiej w danych okolicznościach.
Nie należy twierdzić, że człowiek przystosowany musi być społecznym konformistą. Przystosowanie się poprzez uległość może prowadzić do mniejszej liczby konfliktów niż protestowanie. Człowiek, który żyje wygodnie, w zgodzie z prawami grupy, z którą jest związany, oszczędza sobie problemów, przed którymi staje reformator społeczny, lecz reformator może być równie dobrze przystosowany jak konformista. Reformator może mieć przed oczyma wizję lepszego społeczeństwa, do którego dąży, może łączyć się z innymi ludźmi, którzy się z nimi zgadzają, i może na realistycznym gruncie uznawać konieczność walki z tymi, z którymi się nie zgadza. E. R. Hilgard (za: K.Pospiszyl, E. Żabczyńska, 1981).

Jak słusznie zauważa K. Pospiszyl, tym co utrudnia wypracowanie jasnej i precyzjnej terminologii omaiwanego zjawiska jest to, że terminy "przystosowanie - złe przystosowanie" jak i wiele innych ogólnych określeń np. "zdrowie - choroba"; "integracja - dezintegracja"; "norma - patologia", "zachowanie adaptacyjne - dezadaptacyjne" uważane są za jakiś abstrakt, który istnieje tylko w formie hipotetycznego modelu, w praktyce zaś bywa rozumiany jedynie ze względu na konkretny układ odniesień.
Wszelkie zjawiska normalne i patologiczne nie należą do klasy zjawisk “samych w sobie”, lecz występują ze względu na jakieś dodatkowe kryterium. Kryterium tym jest względnie prawidłowe, tj. bezkonfliktowe funkcjonowanie w otoczeniu społecznym (well rounded man-człowiek dobrze ociosany, bez kantów to ten model, do którego powinniśmy dążyć)(por. K.Pospiszyl, E. Żabczyńska, 1981).
W zasadzie wszystkie objawy, które mieszczą się w zakresie obszaru zjawiska złego przystosowania społecznego mają antyspołeczny lub aspołeczny charakter. Stąd należy wyjaśnić znaczenie tych terminów (zobacz tabela 1).

Tabela 1. Rozumienie terminów antyspołeczny i aspołeczny (źródło: A.S. Reber, 1985)
ANTYSPOŁECZNY(antisocial)	ASPOŁECZNY(asocial)
Termin opisuje zachowanie, które jest zawsze wzburzone i potencjalnie szkodliwe dla funkcjonowania jakiejś grupy społecznej lub całego społeczeństwa. łac. anti – przeciw	Nie uwzględniający społeczeństwa lub kwestii społecznych. W tym znaczeniu termin ten stosuje się do opisywania sytuacji, zdarzeń, lub ludzi, którzy działają, postępują niezależnie od społecznych wartości, zwyczajów, norm. Jednostką aspołeczną jest każdy, kto wycofuje się ze społeczeństwa. Odnoszący się do braku wrażliwości na normy społeczne. Termin "aspołeczny" w tym drugim znaczeniu jest bliższy terminowi "antyspołeczny", ponieważ powiązanie tych dwóch pojęć polega na tym, że taki brak wrażliwości na normy społeczne może być potencjalnie szkodliwy dla grupy lub społeczeństwa (ale nie musi)

Termin "antyspołeczny" jest zatem terminem węższym. Odnosi się bowiem jedynie do opisu zachowania i to zawsze takiego, które wyrządza potencjalne szkody jakiejś grupie lub społeczności.
Termin "aspołeczny" natomiast nie odnosi się jedynie do opisu zachowania, ale także zdarzeń, sytuacji czy też ludzi, którzy działają niezależnie od obowiązujących norm lub respektowanego przez większość systemu wartości (patrz znaczenie 1). Dodatkową różnicę stanowi fakt, że termin "aspołeczny" nie musi zawsze implikować za sobą potencjalnych szkodliwych skutków danego zachowania bezpośrednio godzących w grupę lub społeczność (patrz znaczenie 2).
Fakt wycofania się z życia społecznego, tzn. z ważnych dla większości ludzi spraw i celowe nieuwzględnianie niektórych norm obowiązujących w społeczeństwie, respektowanych przez większość, takich jak, np. małżeństwo; robienie pieniędzy - nastawienie konsumpcyjne do życia, bez zdolności do wczuwania się w sytuację ludzi biednych, nie posiadających podstawowych środków do życia (np. dzieci afrykańskie); zatruwanie środowiska naturalnego poprzez masowe używanie samochodów i palenie tytoniu; zabijanie zwierząt w celach konsumpcyjnych lub zarobkowych - zachowanie aspołeczne - może mieć niekiedy miejsce na gruncie różnych form sztuki, np. malarstwa, czy muzyki, np. można mieć tutaj na myśli: dadaizm, ruch punk oraz powstałe z niego liczne odłamy subkulturowe (np.hardline, hardcore, straight edge). Fakt ten stanowi wtedy jakby czysty zabieg artystyczny polegający na jawnym i zdecydowanym, czasami nawet konstruktywnym, buncie (np. nurt hardcore, straight edge) przeciwko konwencjonalizmowi, schematyzmowi, konformizmowi, konsumpcyjności - wartości pieniądza jako samej w sobie, zatruwaniu środowiska naturalnego i organizmu ludzkiego a także polityce. W takim przypadku ryzykowne jest mówienie o szkodliwości lub braku szkodliwości takiego postępowania, ponieważ nie wywiera ono bezpośrednich negatywnych skutków w jakiejś społeczności lub grupie, a przeciwnie może mieć charakter twórczy i wnosić do istniejącego już systemu nowe wartości, bez łamania obowiązujących w nim norm społecznych. Oczywiście zaprezentowane subkultury, z uwagi na fakt, że stanowią w społeczności młodzieży, zdecydowaną mniejszość, przez socjologów bywają określane “dewiacyjnymi”.

Objawy, przejawy i korelaty niedostosowania społecznego

Niepowodzenia szkolne i wagary

U wykolejonych dzieci występuje opóźnienie szkolne. Badania z lat 1961-62 wykazywały, że opóźnienie szkolne rzędu 2 i więcej lat przejawiało 58% dzieci, a 14% nie wykazywało takiego .Wśród 500 nieletnich recydywistów w wieku 8-16 lat opóźnienie szkolne o 2 i więcej lat miało miejsce u 79% badanych. Ogólnie ujmując opóźnienie szkolne w populacji nieletnich występowało od 50% (najniższe roczniki) do 86% zbadanych (wiek przeciętny - 13 lat). W równym stopniu występowały też wagary. Istniała istotna statystycznie korelacja między wagarami ze szkoły a recydywą podsądnych (K.Pospiszyl, E. Żabczyńska, 1981).
W tym miejscu należy, w dużym skrócie, wspomnieć o tzw. zjawisku określanym w języku angielskim w skrócie LD, czyli o trudnościach w uczeniu się. Szczegółowe informacje na temat związku LD ze złym przystosowaniem społecznym, Czytelnik znajdzie w artykuleśrodowisko szkolne a nieprzystosowanie Należy przypomnieć, iż zespół LD dotyczy różnorodnych aspektów komunikacji werbalnej (mówienie, czytanie, słuchanie) oraz niewerbalnej (pisanie, rozumowanie, umiejętności matematyczne). Trudności te mogą mieć charakter specyficzny (jak np. w przypadku specyficznej dysleksji i dyskalkulii rozwojowej) lub niespecyficzny (jak np. w przypadku trudności w czytaniu, pisaniu, w zakresie poprawnej pisowni będących wynikiem zaburzeń emocjonalnych, niewłaściwej atmosfery wychowawczej w domu rodzinnym dziecka, stosowania niewłaściwych metod nauczania i wychowania, długotrwałej absencji w szkole, upośledzeń sensorycznych, niepełnosprawności ruchowej). Zarówno specyficzne, jak i niespecyficzne trudności w uczeniu się mogą prowadzić do niepowodzeñ szkolnych, a w konsekwencji tak¿e do zaprzestania podejmowania przez ucznia dalszego wysiłku mającego na celu zdobywanie wiedzy i do tzw. wyuczonej bezradnosci (learned helplessness) (Rourke, Fuerst za: P.Gindrich, 2002). W literaturze światowej zwraca się także uwagę na istnienie wyraźnego związku między stopniem opanowania umiejętności czytania, pisania, poprawnej pisowni, oraz zdolności liczenia a przebiegiem kariery szkolnej ucznia. Same więc niepowodzenia szkolne są raczej skutkiem a nie przyczyną wcześniej występujących u dziecka objawów trudności w uczeniu się. Zaburzeniem, które ma modyfikujący wpływ na trudności w uczeniu się (specyficzne i niespecyficzne), jest często współistniejący z nimi zespół ADHD. Na temat tego zespołu Czytelnik znajdzie także odrębny link na mojej głównej witrynie. Okazuje się, że jego występowanie u dyslektyków oraz osób niedyslektycznych, czy też u osób z dyskalkulią sprawia, że osoby te cechują się także często antysocjalnością, czy też buntowniczością, tj. zachowaniami o charakterze eksternalizacyjnym (B. F. Pennington za: P.Gindrich, 2002). Z tego też względu specyficzna dysleksja rozwojowa może niekiedy prowadzić do przestępczości (por. P. Gindrich, 2002).

Odrębnym, istotnym zagadnieniem są wagary dzieci i młodzieży. W USA wagarowanie jest uznawane za istotny problem o zasięgu ogólnokrajowym co najmniej od lat 80. XX wieku. Mając na uwadze całą populację szkolną w tym kraju, podczas wspomnianej dekady, na wagary chodziło około 8% uczniów, a w wielu ośrodkach miejskich odsetek ten wzrósł do 30% (A.M. Hess, M.S. Rosenberg i G.K. Levy, 1990). W kolejnych latach (90. i późniejszych) wagary zaliczano do tzw. pierwszej 10 najpoważniejszych problemów edukacyjnych w USA. Wagary (ang. truancy) to jakakolwiek nieusprawiedliwiona nieobecność ucznia w szkole (Nielson i Gerber). Wagary oznaczają zwykle negatywne konsekwencje dla nauki szkolnej ucznia; mogą przyczynić się do jego niepowodzeń w przyswajaniu umiejętności wymaganych na rynku pracy, w szkole wyższej lub też mogą utrudniać osiągnięcie sukcesu w dorosłym życiu (A.M. Hess i in., 1990).
Wagary są również uważane za zachowanie antyspołeczne przejawiane przez nieletnich (juvenile delinquent act), wobec których można zastosować różne środki zapobiegawcze, dyscyplinujące, wychowawcze itp. przewidziane przez sąd dla nieletnich (juvenile court). Pomimo że odsetek rozpatrywanych przez sąd dla nieletnich spraw związanych z wagarowaniem dzieci i młodzieży jest dość niski, to takie amerykańskie sądy stale walczą z tym zjawiskiem. (D. Zhang, A. Katsiyannis, D.E. Barrett i V. Willson, 2007). Oznacza to, że nie jest to na pewno błahy problem. Pod koniec lat 90. XX wieku wykroczenie z tytułu wagarowania stanowiło 26% wszystkich formalnych spraw złożonych w takim sądzie, co stanowiło wzrost o 85% wszystkich takich spraw od 1989 roku. W latach 1985-2000 nieletni mający 15 lat i młodsi stanowili 78% przypadków w sprawach sądowych w związku z wagarami (D. Zhang i in., 2007).
Natolatki z tzw. lekkimi niepełnosprawnościami (trudności w uczeniu się, zaburzenia zachowania, upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim) cechują się wyższym ryzykiem wagarowania, ponieważ towarzyszące tym upośledzeniom zaburzenia emocjonalne i niższy poziom kompetencji społecznej sprzyjają takiemu ryzyku. Na przykład uczniowie z lekką niepełnosprawnością intelektualną zazwyczaj wykazują wyższy poziom lęku, niższą samoocenę, mniejsze zadowolenie z siebie i z własnego życia, większą podatność na stany frustracyjne, większe trudności w zachowaniu niż rówieśnicy sprawni (Margalit i Zak, Toro za: A.M.Hess i in., 1990). Podobne problemy społeczne, emocjonalne i behawioralne pojawiają się w grupach badanych uczniów z trudnościami w uczeniu się (por. P.Gindrich, 2002). Kluczem w zaprezentowanych rozważaniach jest jednak to, że wśród niepełnosprawności o "lekkim charakterze" znajdują się trudności w uczeniu się i zaburzenia w zachowaniu. Fakt ten pozwala przyjąć, że wagary dzieci i młodzieży mogą być ważnym czynnikiem dla diagnozy zarówno nieprzystosowania społecznego, jak i trudności w uczeniu się.
Mając na uwadze przyczyny wagarowania uczniów badacze wyróżniają cztery główne czynniki:

Czynniki związane z rodziną (brak wystarczającej opieki i kontroli rodzicielskiej, przemoc domowa i nadużywanie substancji psychoaktywnych przez domowników).
Czynniki związane ze szkołą (niesprzyjający klimat wychowawczy w szkole, wielkość szkoły, postawy, brak elastyczności w procesie zaspokajania przez szkołę zróżnicowanych kulturowych i dydaktycznych potrzeb uczniów, skutki długotrwałej absencji, takie jak zawieszenie w prawach ucznia w szkole i poza nią.
Czynniki ekonomiczne (uczeń wychowuje się w rodzinie niepełnej, rozbitej, jest wychowywany tylko przez matkę lub ojca; rodzina ucznia często zmienia miejsce zamieszkania i podjęcie pracy zarobkowej przez ucznia).
Czynniki zależne od ucznia (nadużywanie substancji psychoaktywnych, niewystarczające kompetencje społeczne, zaburzenia w stanie zdrowia psychicznego i somatycznego. (Baker i in.; Barth; Egger, Costello i Angold; Guttmacher, Weitzman, Kapadia i Weinberg; Hallfors i in.; Rohrman za: (D. Zhang i in., 2007).

Reasumując, można powiedzieć, że niektóre przyczyny chodzenia na wagary przez dzieci i młodzież pokrywają się z opisanymi poniżej przyczynami ucieczek z domu (zwłaszcza te opisane w punkcie 1). Ponadto wydaje się, że wagary mogą być uznane za odrębny objaw nieprzystosowania/niedostosowania społecznego, niezależnie od tego, że trudności w uczeniu się i niepełnosprawność (np. upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim) mogą stanowić dodatkowe czynniki sprzyjające wagarowaniu dzieci i nastolatków.

Ucieczki z domu

Wśród dzieci wykolejonych ucieka z domu 48% .

Przyczyny ucieczek

1. Lęk przed karą; 2. Namowy kolegów; 3. Lęk przed karą + Namowy kolegów; 4. Chęć przygód.
Różne jest znaczenie ucieczek w zależności od wieku dziecka. U młodzieży w wieku 14-16 lat ucieczki mogą być spowodowane chęcią przygód, potrzebą swobody, niezależności wobec starszych, okresem dojrzewania i tzw. buntem młodzieńczym. Oddalają się z domu nawet na dłuższy czas. Takie zachowanie w wieku 10 i 11 lat ma inny wymiar. Ucieczki z domu w tym wieku są dowodem tego, iż dom nie jest już schronieniem bezpiecznym a dziecko czuje się w nim zagrożone. Zagrożenie to może być natury fizycznej-bójki, awantury, kary cielesne lub psychicznej-odrzucenie dziecka nie kochanego, zaniedbywanie go itp. W takim wypadku pojawia się konflikt i dziecko nie mogąc go pokonać decyduje się na krok desperacki w formie ucieczki. Ucieczka jest mechanizmem obronnym uruchamianym w stanie silnego lęku, nie tylko przed tym co dziecko przeżywa w domu, lecz również przed tym co je czeka poza domem. Dlatego też ucieczki z domu są nie tylko groźne dla dziecka, lecz groźniejszy jest fakt, że dziecka wyślizguje się spod opieki i kontroli będąc narażone na różne negatywne oddziaływania z zewnątrz.
Istnieją także ucieczki patologiczne, tzw. poriomania. Pierwotnie utożsamiano je z objawem epilepsji. Potem okazało się, że poriomania jest symptomem różnych innych anomalii psychicznych i psychofizycznych (psychopatii, histerii, schizofrenii). Jest to bezcelowa, bezplanowa i nieumotywowana ucieczka.

Klasyfikacja ucieczek wg. O. Lipkowskiego (1980)

Ze względu na organizację, motywy i przebieg wyróżnia się:

Ucieczki spontaniczne (nie zaplanowane).
Ucieczki celowo zorganizowane, zaplanowane.
Ucieczki indywidualne.
Ucieczki zbiorowe.
Ucieczki z obawy przed karą, kompromitacją, poniżeniem.
Ucieczki przed nudą i monotonią życia, w poszukiwaniu przygód.
Ucieczki przed nieznośną sytuacją w rodzinie, w której brak ciepła i troski, która nie stwarza poczucia bezpieczeństwa.
Ucieczki z zakładu wychowawczego,z tęsknoty za domem, do dziewczyny, do towarzyszy beztroskich przygód.
Ucieczki z zamkniętego (kratą lub regulaminem) zakładu na wolność.
Ucieczki przed "ludźmi" lub "frajerami".
Ucieczki przed sytuacją nie zaakceptowaną, przed atmosferą noszącą znamię obcości, do której trudno się dostosować.
Ucieczki patologiczne, tzw. poriomania.

Picie alkoholu

Picie alkoholu przez nieletniego uważane jest za niebezpieczny symptom wykolejenia, będąc często bezpośrednią przyczyną dokonywania przestępstw, zwłaszcza o charakterze chuligańskim, a poza tym jest z reguły poprzedzane występowaniem innych objawów wykolejenia i świadczy o niepokojącym zaawansowaniu tego procesu. Wśród nieletnich recydywistów piło alkohol 30%. Istnieje duży wpływ picia alkoholu przez nieletnich na ich recydywę. Według A.Pawełczyńskiej (1964) 100% nieletnich uczestników grup chuligańskich kradnących piło alkohol. Pośród 10 i 11-letnich podsądnych w 24% przypadków stwierdzono fakty picia alkoholu (w 7%-nadużywanie alkoholu). Większość (70,8%) nieletnich pijących należało do grupy bardziej zdemoralizowanych; wszyscy mieli za ojców-alkoholików. Prowadzone badania na terenie szkół podstawowych i ponadpodstawowych przekonują o tym, że problem alkoholizowania się dzieci i młodzieży wzrasta z roku na rok i niepokoi coraz bardziej wychowawców. Picie wódki staje się rozpowszechnione już w wieku lat 17, odpowiednio: wina-w wieku 14 lat, a piwa - poniżej 11 lat (50% uczniów w każdej wymienionej grupie wieku pije wspomniane rodzaje alkoholu).

Inne fakty dotyczące spożywania alkoholu

Skutki picia nie zależą od rodzaju spożywanego alkoholu, ale raczej od ilości wypitego alkoholu w danej sytuacji. Tabela 2 obrazuje procentową zawartość alkoholu w różnych trunkach. W kolumnie po prawej stronie zaprezentowano ilość spożywanego alkoholu w różnych trunkach.

Tabela 2. Zróżnicowanie alkoholu pod względem rodzaju i procentowej zawartości
Trunek	Procentowa zawartość alkoholu	Pojemność naczynia w ml	Zawartość alkoholu w gramach
Piwo (butelka)	5	341	13.4
Piwo (puszka)	5	355	14.0
Piwo light (butelka)	3,5	341	9.4
Wino	12	142	13.4
Wino	12	170	16.1
Mocne Wino	20	56.8	8.9
Wódka	40	28.4	8.9
Wódka	40	35.5	11.2
Wódka	40	42.6	13.4

Jak działa alkohol?

Alkohol jest szybko wchłaniany do krwi z cienkiego jelita, a wolniej z żołądka i okrężnicy. W zależności od jego stężenia we krwi, alkohol spowalnia działanie części mózgu i rdzenia kręgowego. Stężenie alkoholu we krwi pijącego zależy od:

ilości wypitego alkoholu w danym okresie czasu
typu budowy ciała, płci, metabolizmu
rodzaju i ilości spożytych potraw

Po wniknięciu alkoholu do krwi, ani pożywienie ani napoje nie mogą opóźnić działania lub w jakikolwiek inny sposób wpłynąć na skutki spożycia alkoholu. Owoce, cukier, w niektórych przypadkach, mogą skrócić okres działania alkoholu poprzez przyspieszenie jego wydalania ze krwi.

U przeciętnej osoby dorosłej, wskaźnik metabolizmu wynosi około 8,5 g alkoholu na godzinę (tj. około 2/3 zwykłego piwa lub około 30 ml wódki na godzinę). Szacunek ten różni się jednak u poszczególnych ludzi w zależności od takich czynników jak ilość zwykle spożywanego alkoholu, typ budowy ciała (szczupła, pełna, otyła osoba), płeć, wielkość wątroby oraz czynniki genetyczne.

Skutki

Skutki spowodowane przez spożycie substancji uzależniającej zależą od kilku czynników:

ilości spożytej substancji za jednym razem;
zasobu doświadczeń w spożywaniu substancji uzależniającej;
sposobu spożywania substancji;
warunków w jakich dochodzi do spożycia substancji (miejsce, równowaga psychiczna i emocjonalna osoby, obecność innych ludzi, jednoczesne spożywanie innych substancji, itp.).

To zwiększona ilość alkoholu we krwi powoduje określone skutki. W tabeli 3 kolumna po lewej stronie zawiera liczbę miligramów alkoholu w każdym decylitrze krwi - tj. stężenie alkoholu we krwi. (na przykład, przeciętna osoba uzyskuje stężenie alkoholu we krwi równe 50 mg na 1 dL krwi po szybkim wypiciu dwóch drinków). Kolumna po prawej stronie ukazuje skutki, jakie powoduje alkohol u ludzi normalnych, tzn. takich, którzy nie ukształtowali w sobie tolerancji na alkohol.

Tabela 3. Skutki wywierane przez spożycie alkoholu
Stężenie alkoholu we krwi (mg/dL)	Skutek
50	Słabe zatrucie odczuwanie ciepła, zaczerwienienie skóry, osłabienie zdolności myślenia, zmniejszenie poczucia zahamowań psychicznych
100	Oczywiste zatrucie u większości ludzi większe osłabienie zdolności myślenia, poczucia zahamowań psychicznych, zmniejszenie podzielności uwagi i poczucia kontroli; Pewne osłabienie sprawności motorycznej; zmniejszenie czasu reakcji odruchowej
150	Oczywiste zatrucie u wszystkich normalnych ludzi chwiejny chód i inne zaburzenia koordynacji ruchowej; niewyraźna mowa, zaburzenia widzenia, brak zdolności zapamiętywania i rozumienia
250	Zatrucie skrajnego stopnia, pijackie otępienie Ograniczona zdolność do reakcji na bodźce, niemożność utrzymania pozycji stojącej, wymioty, niezdolność do kontrolowania wydalania moczu, senność
350	Śpiączka Brak świadomości; nieznaczna zdolność do reakcji na bodźce, niezdolność do kontrolowania wydalania moczu i kału, niska temperatura ciała, słaba potliwość, spadek ciśnienia krwi, wilgotna i zimna skóra
500	Stan śmiertelny

Spożywanie dużych ilości alkoholu w krótkim okresie czasu zwykle prowadzi do “kaca” - bólu głowy, nudności, drżenia oraz czasami wymiotów, które mają miejsce po 8-12 godzinach później. Kac jest spowodowany częściowo przez zatrucie alkoholem oraz innymi składnikami trunku a częściowo reakcją organizmu na przerwę w spożyciu alkoholu. Chociaż istnieje tysiące środków zaradczych w przypadku “kaca”, nie ma obecnie żadnego skutecznego leku na kaca.
Połączenie alkoholu z innymi substancjami może sprawić, że skutki spożycia tych dodatkowych substancji będą poważniejsze i bardziej niebezpieczne. Wiele śmiertelnych wypadków zostało spowodowanych spożywaniem alkoholu razem z innymi substancjami. Ziela konopi indyjskich, środków uspakajających, tabletek nasennych nie powinno się brać razem z alkoholem. Nawet mała ilość alkoholu w połączeniu z tymi substancjami może poważnie osłabić zdolność np. do prowadzenia samochodu.
Długoterminowe skutki spożycia alkoholu ujawniają się po kliki miesiącach lub latach picia. Ujemne skutki dla sfery zarówno fizycznej, jak i psychicznej trwałego nadużywania alkoholu są liczne; niektóre potencjalnie zagrażają życiu.
Niektóre z tych szkodliwych konsekwencji mają charakter pierwotny - to jest, wynikają bezpośrednio z przedłużonej podatności na toksyczne skutki spożycia alkoholu (takie jak choroby serca, wątroby lub wrzód żołądka).
Inne konsekwencje mają charakter wtórny; są pośrednio związane z trwałym nadużywaniem alkoholu, są to utrata apetytu, niedobory witamin, podatność na infekcje, impotencja płciowa lub niereguralne cykle menstruacyjne u kobiet. Ryzyko poważnej choroby zwiększa się wraz z ilością spożywanego alkoholu.
Wysokie odsetki umierających stwierdza się dużo częściej wśród osób nadmiernie pijących a rzadziej wśród abstynentów i pijących mało. Śmierć w przypadku upijających się jest spowodowana nowotworami, ostrym zatruciem alkoholowym, wypadkami, zabójstwem oraz samobójstwem. Nie można ustalić granicy dla tzw. bezpiecznego, odpowiedzialnego picia.
Według danych statystycznych kanadyjskich w 1988 roku 2.828 zgonów było bezpośrednio spowodowanych spożyciem alkoholu.

Tolerancja na alkohol i Uzależnienie

Ludzie, którzy piją regularnie kształtują w sobie tolerancję na wiele nieprzyjemnych skutków alkoholu i zatem są w stanie wypić więcej zanim odczują te skutki. Nawet przy zwiększonej konsumpcji alkoholu wiele takich osób nie odczuwa objawów zatrucia. Z racji tego, że sprawdzają się oni wciąż dobrze w pracy i w życiu, ich choroba może być niezauważona przez innych do momentu aż nie pojawi się poważne schorzenie albo do momentu aż nie znajdą się oni w szpitalu z innych powodów i nagle nie odczują objawów niespożywania alkoholu.
Psychiczne uzależnienie od alkoholu może pojawić się wskutek systematycznego spożywania nawet średnich dziennych ilości tej substancji. Takie uzależnienie może także pojawić się u ludzi, którzy spożywają alkohol tylko w pewnych warunkach, takich jak przed lub po jakimś spotkaniu towarzyskim. Ta forma uzależnienia odnosi się do zaspokajania potrzeby odczuwania psychicznych skutków picia alkoholu, poprzez spożywanie alkoholu niekoniecznie w ilościach prowadzących do poważnego zatrucia. Dla psychicznie uzależnionych od alkoholu, brak alkoholu wprowadza ich w stan niepokoju, w niektórych przypadkach nawet paniki.
Uzależnienie fizjologiczne pojawia się u osób nadmiernie pijących. W związku z tym, że ich organizm przyzwyczaił się do obecności alkoholu, to cierpią oni na przykre stany psychosomatyczne spowodowane brakiem alkoholu. Spektrum objawów zaprzestania picia jest szerokie i obejmuje zdenerwowanie, senność, pocenie się, brak apetytu, drgawki, ataki spazmatyczne, halucynacje, a czasami nawet śmierć.

Kto Pije Alkohol?

Dane z 1989 roku pochodzące ze stanu Ontario w Kanadzie wykazały, że 83% osób dorosłych spożywało alkohol, 55% przyznało, że wypiło jednorazowo 5 lub więcej drinków a 10% piło codziennie.
Wśród ludzi w przedziale od 12 do 19 roku życia w 1985 roku 73% spożywało alkohol co najmniej raz. Spośród uczniów z klas 7, 9, 11 i 13 w 1989 roku w Ontario (Kanada), 66% przyznało się, że spożywało alkohol, przy czym 80% uczniów z klas 11 i 13 powiedziało, że pije. Więcej niż jedna na pięć wszystkich osób pijących, stwierdziła, że spożywa alkohol więcej niż raz w tygodniu. Mając na uwadze fakt, że w Ontario spożywanie alkoholu jest legalne już w wieku 19 lat, jest wysokie przyzwolenie społeczne na to, niezależnie od rozporządzeń prawnych.
Całkowite spożycie alkoholu w Kanadzie w latach 1988/89 wyniosło 202.9 milionów litrów. Szacunek ten odpowiada przeciętnemu spożyciu 9,9 litra alkoholu na głowę każdego Kanadyjczyka w wieku powyżej 15 roku życia, czyli około 11 drinków na tydzień. Piwo stanowiące 52% całkowitej liczby, było najpopularniejszym napojem, wódki znalazły się na drugim miejscu (31%) a wino na trzecim (17%).
Większość badaczy zjawiska alkoholizmu w USA zakłada, że jeden na 20 pijących w Ameryce Północnej ma problem z uzależnieniem od alkoholu.

Nieposłuszeństwo

Nieposłuszeństwo według O. Lipkowskiego (1980) to przejaw postępowania dziecka, który sprawia rodzicom i wychowawcy szczególną przykrość, gdyż traktowane jest ono jako wyraz utraty pozycji autorytetu wobec dziecka i wpływu na kształtowanie się jego postawy. Objaw ten ma miejsce wtedy, gdy dziecko nie "słucha", nie daje "posłuchu" poleceniom i nakazom, nie reaguje na to co się do niego mówi. Nieposłuszeństwo dziecka można więc uznać za postawę wyrażającą się w nie spełnianiu poleceń osób dorosłych i przeciwstawianiu się im. Nie można więc określić mianem nieposłusznego dziecka, które doraźnie nie spełnia polecenia, ale nie wykazuje postawy nieposłuszeństwa. Np. dziecko nie wróciło prosto ze szkoły do domu, bo zatrzymało się wraz z kolegami na boisku szkolnym, było więc nieposłuszne wobec matki, uległo namowom, silniejszym od poczucia obowiązku. Gdy postępowanie, o którym mowa, zdarza się doraźnie, to nie charakteryzuje jeszcze postawy nieposłuszeństwa. Jednakże wcale nie jest łatwo oszacować, czy bezkrytyczne, serwilistyczne, ugodowe posłuszeństwo to ideał do którego mamy dążyć, czy też stan niepożądany wychowawczo. Wydaje się, że całkowite posłuszeństwo dziecka - brak sprzeciwu w każdej sprawie, bądź wymaganie bezwarunkowego posłuszeństwa od dziecka to jednak sygnał nieprawidłowości w jego rozwoju społecznym, przejawiających się brakiem samodzielności, inicjatywy, krytycyzmu względem siebie i innych oraz zanikiem kreatywności. Należy w tym miejscu zgodzić się z O. Lipkowskim (1980), że z nieposłuszeństwem jako przejawem złego dostosowania społecznego, mamy do czynienia wtedy, gdy przeciwstawianie się wychowawcy lub rodzicowi nacechowane jest zdecydowanym negatywizmem, utrwaloną trudnością w podporządkowaniu się, złośliwą przekorą.

Lenistwo

Rodzaje lenistwa wg H. Hanselmanna

Uniwersalne - ogólne osłabienie gotowości do pracy i słabsze zainteresowanie, ogólny spadek aktywności dziecka. Występuje ono na skutek niedożywienia, nieodpowiedniego żywienia np. pozbawionego witamin lub powstaje w związku z przebytym schorzeniem, niedostatecznym snem, nadmiernym obciążeniem fizycznym. “lenistwo do wszystkiego - nie jest prawdziwym lenistwem”.
Partialne - odnosi się do określonych sytuacji, warunków lub rodzajów pracy. np. młodociany ucieka ze szkoły, nie chce się uczyć, ma “wstręt” do książki, a z zapałem pracuje na wsi, w warsztacie.

Lenistwo partialne jest to brak zainteresowania pracą i niechęć do działania planowanego, celowego i z punktu widzenia społecznego użytecznego.

Przyczyny lenistwa

Niekorzystny wpływ wychowania w domu rodzinnym. Złe wzory, modele, postawy rodzicielskie.
Niepowodzenia szkolne, bezradność wobec narastających trudności i lęk przed dotkliwymi i ostrymi reakcjami ze strony nauczyciela powodujące przeżycia stresowe prowadzące do lenistwa.
Przeciążenie dziecka w szkole normalnej. Pojawia się wtedy gdy, zadania i wymagania przekraczają jego potencjał sił i wydolność psychofizyczną.
Występowanie psychopatii, osłabionej woli, nieharmonijnego rozwoju uczuć, zmienności nastrojów, trudności w skupieniu się, braku stałych zainteresowań prowadzi do trudności w nauce a to wywołuje lenistwo u dzieci.
Występujące w zakładach dla młodzieży trudnej jako zjawisko wtórne. Powstaje w wyniku nocnych zajęć nieformalnych:gry w karty na pieniądze do rana itp. w wyniku czego dzieci są nieprzytomne następnego dnia na lekcjach.
Pseudolenistwo objawiające się w pierwszym okresie pobytu w szpitalu. Wychowanek nie akceptuje orzeczenia sądu lub wniosku szkoły, na mocy którego został umieszczony w zakładzie, nastawia się wrogo do wszystkich osób w zakładzie, do wszelkich przepisów wynikających z regulaminu zakładu, bojkotuje naukę i pracę, demonstracyjnie nie uważa, nie bierze czynnego udziału w lekcjach, nie wykonuje zadań domowych.

Zasady zwalczania lenistwa

Poznanie motywów lenistwa tj. warunków rozwoju dziecka.
Dążenie do wytworzenia w jednostce gotowości do podejmowania wysiłków i zainteresowania pracą.
W organizacji nauczania w warsztacie i w szkole dla dzieci i młodzieży społecznie niedostosowanej należy nauczycielowi zapewnić prawo do dokonywania zmian w programie pracy i nauczania w zależności od aktualnych potrzeb. Zadaniem nauczyciela nie jest bowiem “realizacja programu”, ale realizacja założeń resocjalizacji. Program nauczania ma temu służyć, a nie jest celem sam w sobie.
W ustalaniu zadań należy zacząć od elementów, które dzieciom sprawiają mniej trudności i więcej radości, i które jednocześnie umożliwiają dziecku łatwiejsze dostrzeganie efektów swoich starań i wysiłków.

Generalne postępowanie w przypadku lenistwa

w miarę możliwości osłabić lub zlikwidować warunki, w których powstaje i rozwija się lenistwo;
starać się pozyskać zaufanie dziecka;
wychować dziecko do pracy przez wzbudzenie i rozwinięcie chęci do pracy.

Kłamstwo

Można je zaobserwować prawie u wszystkich dzieci (tylko 1% dzieci w ogóle nie kłamało).
Problem kłamstwa występuje ostrzej wśród społecznie niedostosowanych niż innych dzieci. Kłamstwo w tym przypadku występuje nierozłącznie z przestępstwem.

Charakterystyczne znamiona kłamstwa u młodzieży niedostosowanej społecznie

nie jest reakcją ocenianą przez kłamiących ze stanowiska etyki;
ujmowane jest przede wszystkim z utylitarnego punktu widzenia i jego wartości instrumentalnej;
jest przejawem ogólnych zmian charakterologicznych i zaburzeń osobowości.

Przyczyny kłamstwa wśród społecznie niedostosowanych

kłamstwo obronne, z obawy przed przykrymi konsekwencjami, w trudnych sytuacjach życiowych;
kłamstwo jako forma reakcji zgodnej z tymi, z którymi spotyka się w swoim środowisku; demoralizujący wpływ dorosłych;
kłamstwo dla podkreślenia własnej wartości;
kłamstwo jako protest wobec trudnej sytuacji życiowej, np. mój ojciec jest generałem, naprawdę nie zna ojca.

Aby poznać istotę kłamstwa u dziecka należy zwrócić uwagę na to:

jakie są sprawy i sytuacje w których kłamstwo ma miejsce, jaka jest częstotliwość kłamstwa, jaka jest krzywa częstotliwości w określonym okresie;
jakie jest odniesienie społeczne wychowanka kłamiącego - czy kłamiąc jest sam, w grupie, czy kłamie pod wpływem grupy;
gdzie kłamstwo najczęściej występuje - w szkole, w internacie, w domu, na boisku;
jak dziecko kłamie: uporczywie, bez żenady, bezczelnie, ze wstydem, agresywnie, intrygująco.

Lękliwość

Etiologia lęku

utrata zaufania i osłabienie kontaktów emocjonalnych;
poczucie winy za nie dopełnione zadania i obowiązki.

Środki zaradcze

przywrócić dziecku zaufanie do własnych sił, wzmocnić poczucie jego wartości, dążyć do odzyskania nadwątlonej wiary w siebie;
wskazać dziecku wartości wykonanej przez niego pracy, podkreślić efektywność działania w stosunku do jego możliwości;
systematycznie przechodzić od łatwych do coraz trudniejszych zadań w szkole i w zajęciach pozaszkolnych, w tzw. wolnym czasie;
stosować gradację w stwarzanych napięciach i kształtować nawyki w przezwyciężaniu sytuacji lękowych (odpowiedź w obecności uczniów klasy, wystąpienie na uroczystości szkolnej).

Kradzieże, przywłaszczenie mienia

Za złodzieja uznaje się każdego kto nawet drobne i małej wartości rzeczy kradnie z przyzwyczajenia, a więc czyni to często, żeby zwiększyć swój stan posiadania, i czyni to:

systematycznie i z wyrachowaniem;
z rozmysłem i po świadomym zaplanowaniu;
żeby sprawić komuś przykrość, żeby się zemścić;
ażeby ktoś inny został o kradzież posądzony i poniósł za to odpowiedzialność;
bo to mienie społeczne, więc “niczyje”, które potem bezmyślnie i złośliwie psuje, niszczy, porzuca.

Nie stanowi klasycznej kradzieży, tzw.kleptomania, w której kradzież dokonywana jest nie z powodów materialnych. Kleptomani często kradną rzeczy zupełnie bezużyteczne; gromadzą je potem nie wykorzystując.
Kiedy dziecko lub nastolatek kradnie, zwykle rodzice są zaniepokojeni. Martwią się o to, co spowodowało, że ich dziecko ukradło i zastanawiają, czy ich syn lub córka od tego momentu są już "młodocianymi przestępcami".
Zabranie czegoś, co wzbudza instynktowne uczucia i zainteresowanie, w przypadku bardzo małego dziecka, jest czymś zupełnie normalnym. Zdarzenia takiego nie można uznać za kradzież, do momentu, aż dziecko nie osiągnie określonego wieku-zwykle od trzech do pięciu lat, aby już mogło rozumieć, że coś należy do danej osoby. Rodzice powinni aktywnie uczyć swoje dzieci o prawach własności i kształtować swoje dziecko w duchu uwzględniania praw innych ludzi.
Pomimo że dzieci nauczyły się, że kradzież jest, z punktu widzenia moralnego czymś złym, starsze dzieci lub nastolatki kradną z różnych powodów. Młody człowiek może kraść, aby np. dorównać bratu lub siostrze, którzy mogą być obdarzani większym uczuciem i większą liczbą prezentów przez ich rodziców. Czasami dziecko może ukraść, by pokazać swoją dzielność i odwagę, popisać się w obliczu kolegów albo, by dawać prezenty innym i przez to stać się bardziej popularnymi w szkole.
Rodzice powinni rozważyć, czy dziecko ukradło ze zwykłej potrzeby zwrócenia na siebie uwagi. W takich wypadkach, dziecko może wyrażać złość lub usiłować "wyrównać rachunki" z rodzicami; skradziony przedmiot może stać się sybstytutem dla braku uczucia ze strony rodziców. Rodzice powinni skierować swoje wysiłki na podkreślenie, że dziecko jest ważnym dla nich członkiem rodziny, czyli winni zaspokajać jego potrzebę przynależności do rodziny.
W większości przypadków przywłaszczanie mienia kończy się kiedy dziecko jest starsze. Psychiatrzy wieku dziecięcego i adolescencyjnego zalecają, by w przypadku, gdy rodzice zauważą, że ich dziecko ukradło, podjąć następujące działania:

Powiedzcie dziecku, że kradzież jest czymś złym, czego nie powinno się robić.
Pomóżcie młodemu człowiekowi w zapłaceniu za ukradzioną rzecz lub w jej zwrocie.
Upewnijcie się, czy kradzież nie przynosi pod żadnym pozorem dziecku korzyści.
Unikajcie kazań, przewidywania przyszłych niewłaściwych zachowań dziecka lub mówienia, że dziecko zasługuje aktualnie na miano złodzieja.
Wyjaśnijcie, że takie zachowanie jest całkowicie nie do zaakceptowania, mając na względzie tradycję rodzinną i społeczeństwo.

Kiedy dziecko zapłaciło lub zwróciło ukradziony towar, rodzice nie powinni powracać już do tej sprawy, tak by dziecko mogło zacząć znowu funkcjonować z "czystym kontem".
Jeśli kradzież wciąż ma miejsce, to przywłaszczanie mienia przez dziecko wynika z bardziej poważnych problemów w rozwoju emocjonalnym dziecka. Dzieci, które często kradną, mają trudności w ufaniu innym i nawiązywaniu bliskich kontaktów z innymi. Zamiast czuć się winne, oskarżają za swoje zachowanie innych ludzi, używając takiego argumentu: "Z racji tego, że odmawiają mi dawania tego, czego chcę, to ja to zabiorę". Niektóre dzieci kradną z powodu lęku przed zależnością; nie chcą być zależne od nikogo, więc biorą to, co chcą.
Mając na uwadze terapię dzieci, które kradną notorycznie, to można powiedzieć, że psychiatra wieku dziecięcego i adolescencyjnego dokona diagnozy przyczyn występowania u dziecka potrzeby przywłaszczania czyjegoś mienia i opracuje program terapeutyczny. Program ten powinien obejmować pomoc dziecku w nauczeniu się nawiązywania opartych na wzajemnym zaufaniu relacji z innymi i pomoc rodzinie w pozytywnym wsparciu rozwoju emocjonalnego dziecka. Ciekawą formę przywłaszczenia mienia stanowią, tzw. kradzieże sklepowe (shoplifting).

Na początek

LITERATURA:

Doroszewska J. (1981).Pedagogika specjalna. t. 2. Ossolineum: Warszawa Kraków Wrocław Gdańsk.
Hess A.M., Rosenberg M.S., Levy G.K. (1990). Reducing truancy in students with mild handicaps. Remedial and Special Education, 11, 14-19.
Hołyst B. (1989).Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży. Seria Raporty Tematyczne nr 7., PWN Warszawa - Kraków.
Gindrich P. (2002).Funkcjonowanie psychospołeczne uczniów dyslektycznych. UMCS Lublin.
Gindrich P. (2007). Psychospołeczne komponenty nieprzystosowania. Wybrane zagadnienia. UMCS Lublin.
Michalczyk T. (1999). Różnorodność i nieścisłość używania pojęć w patologii społecznej, w: Machel H., Wszeborowski K. (red.). Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. UG Gdańsk, (s. 139 - 148).
Pospiszyl K., Żabczyńska I. (1980).Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie. PWN Warszawa.
Lipkowski O. (1980). Resocjalizacja. WSP Warszawa.
Reber A. S. (1985).Dictionary of Psychology. Penguin Books .
Urban B. (2000).Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży. UJ. Kraków.
Wearmouth J. (1999). Another one flew over: 'maladjusted' Jack's perception of his label. British Journal of Special Education, 26, 15 - 22.
Zhang D., Katsiyannis A., Barrett D.E., Willson V. (2007). Truancy offenders in the juvenile justice system: examinations of first and second referrals. Remedial and Special Education, 28, 244 - 256.