Patologia rozwoju ja a nieprzystosowanie

Wprowadzenie

PATOLOGIA ROZWOJU "JA" A NIEPRZYSTOSOWANIE

W tym miejscu można odwołać się do tego, co na temat "ja" jako właściwości zdecydowanie subiektywnej i indywidualnej, niezależnie od z pewnością dużego wpływu na "kształtowanie się pojęcia "ja" oddziaływań społecznych, ma do powiedzenia psychologia "ja", czy też "self".
Patologia "ja" lub jej brak może, według Henryka Gasiula (1993), dotyczyć takich konstruktów teoretycznych jak:

Model interpretacji rozwoju i patologii "ego", jako autonomicznej struktury (teorie wskazujące na rozwój "ego" na przestrzeni całego życia - Erikson; teorie wskazujące na rozwój "ego" w relacji z obiektem - Kernberg). Właściwości tego modelu: a) rozwój "ego" przebiega od stanu globalnego do stanu złożoności i zróżnicowania; b) rozwój "self" przebiega od stanu pełnej zależności (uwikłanie emocjonalne) od obiektu do stanu względnej odrębności - niezależności; c) przebieg rozwoju w kierunku coraz pełniejszej wewnętrznej integracji nie tylko różnicujących się wewnętrznie elementów "ego", ale i w kierunku coraz pełniejszej integracji z innymi strukturami osobowości (w szczególności z "superego"); d) rozwój ma miejsce wtedy, gdy rozwiązujemy trudności etapów poprzedzających następne. Stan braku rozwiązania jakiegoś problemu (kryzysu, konfliktu) prowadzi do narastania trudności, do izolacji wewnątrz struktury "ego" różnych jego elementów i do zużywania nadmiernej energii na rzecz obrony przed zupełnym wewnętrznym rozbiciem; e) rozwój "ego" jest możliwy tylko w interakcji z innymi: w interakcji z obiektami znaczącymi, w interakcji z osobami umożliwiającymi przechodzenie przez trudne emocjonalnie okresy kryzysów. Zastosowanie modelu w wyjaśnieniu genezy nieprzystosowania: a) "Ego" jednostek nieprzystosowanych społecznie, tak jak "self" dziecka, może znajdować się w stanie globalnym, jest zatem przypuszczalnie mało zróżnicowany i prosty w swojej strukturze, ukształtowany silnie w zakresie jednego obszaru, a niedorozwinięty w innych np. w zakresie nadmiernej pobudliwości, reaktywności, kontroli zewnętrznej, a nie w zakresie refleksyjności, hamowania, kontroli wewnętrznej; b) "Self" jednostek nieprzystosowanych społecznie może znajdować się np. w stanie pełnej zależności, czyli kateksji względem jakiegoś obiektu, czyli nie nastąpiło w tym wypadku oderwanie się od osób znaczących (w ten sposób mogło dojść do ukształtowania się zaburzenia osobowości zależnej, zaburzenia osobowości lękliwej). Self takich jednostek może także osiągnąć stan względnej niezależności od innych i wtedy "ego" jest dojrzałe i autonomiczne (jednak w przypadku skrajnej, bezwzględnej niezależności, ekstremalnego poczucia odrębności od innych ludzi może ukształtować się zaburzenie osobowości psychopatycznej, antysocjalnej lub narcystycznej); c) u osób zaburzonych emocjonalnie i z zaburzeniami zachowania "self" może być słabo zintegrowany wewnętrznie oraz zewnętrznie, tj. z innymi strukturami osobowości, a przede wszystkim z "superego". Jest to prawdą w przypadku psychopatii, tzn. "id" i "ego" osób psychopatycznych dominują nad sumieniem, co nazywamy niedorozwojem "superego" (por. Pospiszyl, 1992); d) osoby nieprzystosowane społecznie w sposób niepomyślny rozwiązują poszczególne kryzysy na danych etapach rozwojowych wyszczególnionych przez Eriksona (por. Pytka, 2000) a różne elementy ich struktury "ego" są izolowane wewnątrz, zużywają one dużo energii, by ochronić "self" przed pełnym rozpadem; e) nieprzystosowani społecznie z uwagi na słabe wsparcie lub zupełny brak wsparcia ze strony środowiska rodzinnego (osoby te najczęściej wychowują się na jałowym gruncie wychowawczym bądź w złej atmosferze wychowawczej), cierpią na deficyt właściwych interakcji z osobami znaczącymi, co sprawia, że w sposób traumatyzujący mogą przechodzić przez trudne emocjonalnie okresy kryzysów, a więc ich "ego" nie rozwija się jak należy w opisywanych warunkach.
Model odnoszący się do "ja" jako "selfu" potencjalnie istniejącego - danego - cechujący się niejednorodnością i wielowariantowością podejść. Warianty tego modelu: a) jest tutaj dany pewien potencjał, który ma być wydobywany lub zadany jest człowiekowi do realizacji - stąd rozwój jest opisywany jako przechodzenie od stanu pierwotnie posiadanego do stanu potencjalnego, a w związku z częstym pojawianiem się czynników zakłócających, rozwój jest bardzo trudny (koncepcja Horney); b) "self" dany potencjalnie ujawnia się na każdym etapie życia inaczej (niemniej jest on dany jako konkretna dyspozycja) (koncepcja Buhlera); c) rozwój "self" widziany z perspektywy sprawczości ludzkiej odwołujący się do założeń wielu teorii. Teoria Junga - "self" jest dany jako stan końcowy rozwoju w formie archetypu; teoria Fromma - "self" nie jest dany, lecz zadany do odkrycia, poszukiwania; teoria Rogersa - "self" jest jednocześnie dany jako potencjał człowieka i jako zadany do odkrywania. Modele te opierają się na podstawowej roli sprawczości ludzkiej, podmiotowości i indywidualności. c1) rozwój postępuje od stanu naturalnie danego do stanu zadanego jako potencjalny, a przechodzenie to, jest tylko wówczas możliwe, gdy człowiek przyjmie na siebie fakt własnej odpowiedzialności za sprawcze postępowanie, tj. stanie się sprawcą, podmiotem własnych działań); c2) rozwój jest kwestią bardzo indywidualną, stanowi efekt znalezienia własnej - indywidualnej (sobie właściwej) drogi realizacji posiadanych możliwości; c3) prawidłowy rozwój jest możliwy dzięki prawidłowym interakcjom z innymi (interakcjom pozytywnym emocjonalnie, pozwalającym na utrzymanie godności osobistej, na podtrzymanie własnej sprawczości i zawierzenie własnym możliwościom). Zastosowanie modelu w wyjaśnieniu genezy nieprzystosowania: a) rozwój ten jest szczególnie trudny dla osób nieprzystosowanych społecznie, które mogą w wyniku działania czynników zakłócających wciąż pozostawać w stanie pierwotnym, mając na uwadze rozwój "ja" i nie realizują swojego potencjału; b) osoba nieprzystosowania społecznie może nie umieć rozpoznać tych konkretnych dyspozycji "selfu" danych potencjalnie; c1) osoba nieprzystosowana społecznie może stać się niezdolna do przyjęcia takiej odpowiedzialności za sprawcze postępowanie i zatem wciąż będzie pozostawać w stanie danym a nie zadanym. c2) nieprzystosowani społecznie mogą zejść z tej linii, drogi skutkiem czego mogą doświadczać zagubienia własnej tożsamości, neurotyzmu, zachowań patologicznych; c3) nieprawidłowy rozwój nieprzystosowanych społecznie może mieć związek z nieprawidłowymi interakcjami z innymi osobami, które nie pozwalają na ani utrzymanie godności osobistej ani na podtrzymanie własnej sprawczości i wiary w siebie.
Model rozwoju "ja" opierający się na organizmicznym sposobie interpretacji rozwoju człowieka, czyli na strukturalno-konstruktywistycznym podejściu Piageta oraz na zasadach ustalonych przez H. Wernera. Warianty tego modelu: a) analiza "ja" w kategoriach rozwoju schematu, który w końcowej fazie nabywa właściwości typu: sprawczość, możliwość ustosunkowywania się do obiektu i konsystencja. Schemat "ja" w tym przypadku stanowi o podmiotowości zachowań i wyjaśnia zasadniczo rodzaj relacji między podmiotowymi i przedmiotowymi aspektami "ja", czyli rozwój jest podporządkowany regułom rozwoju struktur poznawczych; b) interpretacja rozwoju "ja" rozumianego jako obraz siebie samego. Obraz siebie samego pod względem treściowym postępuje od atrybucji fizycznych do atrybucji psychologicznych, a od strony strukturalnej od pojedynczych cech do abstrakcji wyższego rzędu. Właściwości rozwoju w tym wariancie to: wzrost zróżnicowania i złożoności, przechodzenie od percepcji zewnętrzności zachowań do percepcji wewnętrznych stanów, przejście od konkretności do abstrakcyjności; c) rozwój "ja" w interpretacji poznawczo - rozwojowej. Rozwój "ja" odnoszony jest do rozwoju obrazu samego siebie, a interpretowany jest jako postępujące różnicowanie wewnętrzne w ramach "self-concept", dokonujące się zgodnie z zasadą ortogenezy Wernera. Skutkiem postępujących procesów uwewnętrzniania wymagań społecznych są pojawiające się rozbieżności pomiędzy wersjami "ja realne" i "ja idealne". Zastosowanie modelu w wyjaśnieniu genezy nieprzystosowania: a) Przy kształtowaniu się schematu "ja" osób nieprzystosowanych społecznie rozwój struktur poznawczych w zakresie przedmiotowych aspektów "ja" może mieć przewagę nad rozwojem aspektów podmiotowych. Właściwość typu sprawczość będzie bardzo trudna do osiągnięcia; b) U osób nieprzystosowanych społecznie ma przypuszczalnie miejsce nieznaczny wzrost zróżnicowania i złożoności, dominuje percepcja zewnętrznych zachowań nad percepcją wewnętrznych stanów, a przechodzenie od konkretności do abstrakcyjności jest powolne; c) U osób nieprzystosowanych społecznie rozbieżności między "ja realnym" i "ja idealnym" mogą być bardzo duże, jak i możemy dostrzec nieprawdziwą zbieżność tych dwóch sfer "ja".
Model interakcyjny rozwoju "ja". Ujawnia się w stopniowym przechodzeniu od perspektywy egocentrycznej do perspektywy uogólnionego "innego", a także w przechodzeniu od autystyczności (symbiozy, zależności) do dbania o indywidualność, od fizykalno-subiektywnej perspektywy "self" - inni do uniwersalnej perspektywy "self" - inni (Noam). Ten model rozwoju podkreśla szczególne znaczenie z jednej strony dyspozycji do przyjmowania wpływów otoczenia społecznego, a z drugiej dyspozycji do zmiany dotychczasowego stanu uzależnień (co wynika z procesu dojrzewania). Właściwości tego modelu: a) rozwój przebiega od stanu pełnego uzależnienia do niezależności; b) rozwój przebiega od stanu zawężenia do perspektywy narzucanej przez najbliższe otoczenie do stanu rozszerzającej się przestrzeni społecznej; c) rozwój "ja" jest niemożliwy inaczej niż w interakcji z innymi osobami. Zastosowanie modelu w wyjaśnieniu genezy nieprzystosowania: a) "ja" jednostki nieprzystosowanej społecznie może znajdować się w stanie pełnego uzależnienia; b) osoba nieprzystosowana społecznie może mieć "ja" w stanie zawężenia i znajdować się w stanie narzucanym przez najbliższe otoczenie (konformista subkulturowy, jednostka nadmiernie lękliwa, zależna); c) "ja" osoby nieprzystosowanej nie rozwija się we właściwej interakcji z innymi osobami.
Model dodatkowy analizy rozwoju "ja". Od poprzednich modeli odróżnia go przypisywanie doświadczającemu podmiotowi przyczyn promowania lub blokowania własnego rozwoju. Rozwój to wynik przypisywania znaczeń pewnym zdarzeniom, pewnym właściwościom, wersjom samego siebie, wartościom. Rozwój "ja" w tym wypadku jest efektem zmian katektycznych, zmian w sposobach doświadczania siebie (i tym samym zaangażowania uczuciowego w dane "strefy ja"). W modelu tym trudno byłoby wyszczególnić jakieś etapy rozwoju; niemniej jak sądzi Gasiul (1993) można w jego obrębie dostrzec pewne poziomy rozwoju (najwyższy z poziomów to poziom osiągania pewnej dojrzałości, stanu spełnienia). Po pierwotnym koniecznym wyodrębnieniu się "ja", czyli centrum skupiającego doświadczenia dotyczące siebie jako podmiotu, dalszy rozwój przebiega spontanicznie oraz w sposób indywidualny i zróżnicowany w zależności od biografii danego człowieka, doświadczeń życiowych, sposobów wartościowania, nadawania znaczeń zdarzeniom, przedmiotom, aspektom siebie itd. (Gasiul, 1993). Prezentowany model ma więc wiele odmian, których w tym miejscu nie będziemy omawiać. Zastosowanie modelu w wyjaśnieniu genezy nieprzystosowania: Patologia "ja" ujawnia się w stanie uwikłania (kateksji) w strefy wyzwalające intensywne negatywne stany uczuciowe, np. doświadczenia traumatyzujące, ponieważ mogą one nasycać "swoim przygnębiającym, ponurym klimatem" życie psychiczne człowieka.

Reasumując, można powiedzieć, że do heurystycznego modelu funkcjonowania człowieka można by dodać jeszcze jedną zmienną niezależną mającą wpływ na zachowanie (zmienna zależna). Mam tutaj na myśli pojęcie o sobie samym, "ja", samoocenę, samowiedzę, poczucie własnej wartości, czy też po prostu "self", który może być głównym regulatorem psychicznym całej osobowości człowieka. Poniżej zamieszczam własną propozycję huerystycznego modelu funkcjonowania człowieka. Oczywiście, opieram się na koncepcji opracowanej przez Pytkę (2000).

Literatura

Gasiul, H. (1993). Oblicza "ja" w świetle wybranych koncepcji psychologicznych. Wyd. WSP Bydgoszcz.
Pospiszyl, K. (1992). Psychopatia. Istota, przyczyny i sposoby resocjalizacji antysocjalności. PWN.
Pytka, L. (2000). Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne. Wyd. APS.