Heurystyczny model funkcjonowania L.Pytki
Wprowadzenie
HEURYSTYCZNY MODEL FUNKCJONOWANIA CZŁOWIEKA L.PYTKI
Tak jak pedagogika specjalna czy też nieprzystosowanie społeczne, także pedagogika resocjalizacyjna ma interdyscyplinarny charakter.
Schemat 3. Heurystyczny model funkcjonowania człowieka (źródło: Pytka, 2000, s. 14)
Lesław Pytka (2000) dokonuje próby zilustrowania interdyscyplinarności pedagogiki resocjalizacyjnej, odwołując się do heurystycznego modelu funkcjonowania człowieka. Przy jego opracowaniu Autor oparł się na, jak twierdzi: "wielu rozmaitych cząstkowych teoriach zachowania, w tym na integracyjnej teorii zachowania przestępczego M. Leblanca". Czytelnik strony znajdzie stosowny schemat wyjaśniający istotne dla tego modelu zależności. Pytka głównym przedmiotem oddziaływań, a zarazem zmienną zależną, na swoim modelu uczynił zachowanie, czyli kategorię obserwowalną, a zarazem podlegającą modyfikacjom. Należy zauważyć, że zachowanie stanowi także, jak gdyby, ostatni akord na tym modelu, czyli jest aspektem, który można uznać za jakiś pożądany abstrakt, stan końcowy, który chcemy osiągnąć przez manipulację zmiennymi niezależnymi, którymi na omawianym modelu są: potrzeby ludzkie (zaliczane do systemu regulacji psychobiologicznej, czyli osobowości, organizmu), role społeczne (to z kolei składnik systemu regulacji społeczno-kulturowej), postawy (nie zalicza się ich ani do systemu regulacji psychobiologicznej, ani do systemu regulacji społeczno-kulturowej). I w tym miejscu, rodzi się konieczność zastanowienia się nad tym, do jakiego systemu zaliczyć postawy. Nie jest to wcale zagadka łatwa do rozwiązania. Postawy, moim skromnym zdaniem, są także podobnie jak zachowanie, kategorią, która jest przedmiotem oddziaływań mających na celu dokonanie zmian w zakresie wszystkich jej czterech komponentów, ale najistotniejszym spośród nich, z punktu widzenia pedagogiki resocjalizacyjnej, jest chyba komponent nazywany przez Arthura S. Rebera konatywnym, tzn. odnoszącym się do predyspozycji do podejmowanych działań. Pozostałe komponenty to według Rebera: poznawczy (opinie i poglądy ukształtowane w świadomości jednostki), emocjonalny (uczucia, emocje pozytywne i negatywne względem przedmiotu postawy), oceniający (właściwości oceny zjawisk będących przedmiotem postawy). Mając na uwadze koncepcję wykolejenia społecznego jako układu postaw Czesława Czapówa, można nazwane przez Rebera (1985) predyspozycje do podejmowanych działań utożsamiać z nastawieniami i ich licznymi odmianami (por. Czapów, 1980) czy też ustosunkowaniami będącymi konsekwencjami motywacji. Tak więc, ostatni komponent postawy w koncepcji strukturalnej Rebera (1985) jest kluczowym w koncepcji wykolejenia społecznego jako integracji postaw Czapówa. Do takiego wniosku można dojść w oparciu np. o ilustrację tzw. nihilistyczno-agresywnej integracji postaw. Czapów (1980) używa przy analizie struktury postawy i jej uwarunkowań określeń nastawienia percepcyjne, poznawcze (odpowiednik komponentu poznawczego, kognitywnego postawy w koncepcji Rebera) oraz nastawienia preferencyjne, emocjonalne (odpowiednik komponentu emocjonalnego w koncepcji Rebera). Stąd nastawienia, predyspozycje mają zakres dużo szerszy u Czapówa niż w koncepcji postawy Rebera. Jednak, co ciekawe, należy zauważyć, iż Czapów nie uwzględnia na tym modelu struktury postawy i jej uwarunkowań, komponentu oceniającego, czyli po prostu systemu oceniającego przedmiot postawy, o czym pisze Reber (1985). Mając na myśli system oceniający, trzeba zdać sobie sprawę z ważnych jego uczestników tj. podmiotu oceniającego oraz przedmiotu oceny. Należy w tym miejscu, zwrócić uwagę, na fakt, że ocena jakiegoś zjawiska, zachowania, czynu, działania, systemu wartości, zasad moralnych może być zarówno subiektywna, jak i obiektywna. Ocena subiektywna jest uwarunkowana wewnętrznie i zależy od osobistego systemu przekonań, motywów, inklinacji, pobudek, instynktów, czy wreszcie od samooceny, poczucia własnej wartości jednostki, jej poziomu zdolności do przejawiania zachowań asertywnych itd. Tak więc moim zdaniem tego rodzaju ocena, w przeciwieństwie do oceny obiektywnej, która może powstawać pod wpływem presji grupy społecznej, środowiska społecznego, społeczności, subkultury, kultury, sumienia jest zawsze trudniejsza do modyfikacji np. przez wychowawcę, gdyż może być powiązana z podświadomością, czyli strukturą "ja", znajdującą się na najniższym poziomie samowiedzy. Ocena subiektywna nie zawsze jest autentyczna i prawdziwa, gdyż czasami tak jak prawdziwy "self" może znajdować się za swoistym pancerzem psychicznym (fałszywy self), który został ukształtowany np. w osobowości przestępcy pod wpływem otoczenia społecznego np. środowiska rodzinnego, będącego nośnikiem nawet pozytywnych, a niekoniecznie negatywnych socjalizacyjnych oddziaływań, które nie zawsze muszą prowadzić do rozwoju zdrowego "ja", tj. wolnego od fałszu, nieprawdziwości, niezgodności, sprzeczności, konfliktowości, niespójności "ja".
Literatura
Czapów, Cz. (1980). Wychowanie resocjalizujące. Elementy metodyki i diagnostyki. PWN.Pytka, L. (2000). Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne. Wyd. APS.
Reber, A.S. (1985). Dictionary of Psychology. Penguin Books.