„Niepełnosprawność” jest pojęciem wieloznacznym i wielopłaszczyznowym. Istnieje wiele definicji i klasyfikacji niepełnosprawności. Niepełnosprawność obok uszkodzenia (wymiar biologiczny, medyczny) i upośledzenia (wymiar społeczny) jest istotnym zagadnieniem w Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń opublikowanej przez Światową Organizację Zdrowia w 1980 roku.
WHO podkreśla trzy aspekty stanowiące kluczowe wymiary tej problematyki : biologiczny, funkcjonalny i społeczny. Wyodrębnia się trzy podgrupy problemów : uszkodzenie (impairment), niepełnosprawność (disability) i upośledzenie (handicap). Uszkodzenie oznacza „wszelką stratę lub wadę psychicznej, fizjologicznej lub anatomicznej struktury albo czynności”. Niepełnosprawność zaś to „wszelkie ograniczenie lub brak – wynikający z uszkodzenia – możliwości wykonywania czynności na poziomie uważanym za normalny dla człowieka” (T. Majewski; T. Gałkowski za: P. Gindrich, J.Kirenko, 2007). Trzecim aspektem jest upośledzenie, oznaczające „niekorzystną (gorszą) sytuację danej osoby, będącą wynikiem uszkodzenia lub niepełnosprawności, polegającą na ograniczeniu lub uniemożliwieniu wypełniania ról, które uważane są za normalne, biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne”. Upośledzenie, może dotyczyć różnych sfer życia. Należą do nich : orientacja w otoczeniu (zdobywanie i wymiana informacji oraz gromadzenie wiedzy), czynności życia codziennego (niezależność ich wykonywania), poruszanie się w przestrzeni, praca zawodowa (wykonywanie różnych prac i zawodów), integracja społeczna (aktywny udział w wielu formach życia społecznego), niezależność ekonomiczna (możliwość uzyskania środków na własne utrzymanie) (P. Gindrich, J.Kirenko, 2007).
Inspiracją dla ujęcia niepełnosprawności WHO była przede wszystkim słynna koncepcja S. Nagiego (J. Kirenko, 2006). Zgodnie z nią niepełnosprawność jest procesem dynamicznym, składającym się z czterech stopni: patologii, uszkodzenia, ograniczenia funkcjonowania oraz niesprawności. Czynna patologia to obecność takiego stanu fizycznego lub psychicznego, który przerywa naturalne procesy fizyczne lub psychiczne ludzkiego organizmu i jednocześnie mobilizuje organizm do powrotu do stanu prawidłowego. Patologia może prowadzić do uszkodzenia, które S. Nagi definiuje jako utratę prawidłowej struktury anatomicznej, fizjologicznej lub psychicznej. W konsekwencji uszkodzenia następuje ograniczenie funkcjonowania w zakresie osiągania celów lub wykonywania podstawowej aktywności organizmu jako całości. Ostatnim etapem jest niesprawność, która jest ograniczeniem w pełnieniu ról i zadań, jakie są społecznie oczekiwane w określonym kulturowo i fizycznie środowisku. Związki między poszczególnymi etapami tego procesu nie są nieuchronne i automatyczne, zależą również od innych cech osobowości jednostki oraz fizycznych i społecznych czynników środowiskowych.
Przyczyny uszkodzenia, można podzielić na :

• dziedziczne (spowodowane są przez nieprawidłowe geny i chromosomy przekazywane przez rodziców z pokolenia na pokolenie);
• wrodzone (np. szkodliwy wpływ środowiska matki w okresie ciąży; w czasie porodu);
• nabyte (choroby dziecka po jego urodzeniu, niewłaściwe odżywianie, urazy oraz zmiany związane ze starzeniem się organizmu w podeszłym wieku) (J. Kirenko, 2006).

W zależności od tego, czy zaburzenie jest chroniczne czy nie uszkodzenia mogą być okresowe i trwałe. Te pierwsze mogą zostać zniwelowane lub całkowicie usunięte dzięki zabiegom medycznym i rehabilitacyjnym. Te drugie nie pozwalają na przywrócenie ani pełnej, ani częściowej sprawności organizmu. Można również wyróżnić uszkodzenie nabyte - występujące w różnych okresach życia człowieka, ustabilizowane; progresywne – postępujące oraz regresywne, czyli ustępujące, prowadzące do odzyskania poprzedniego stanu.
Bardzo istotnym zagadnieniem w definiowaniu i klasyfikowaniu niepełnosprawności jest sprawność. Według T. Majewskiego wyznacznikami sprawności każdego organizmu są: poprawność, dokładność, precyzja i szybkość. Sprawność sensoryczna jest to sprawność narządów zmysłowych, głównie wzroku, słuchu i dotyku. Sprawność fizyczna jest rozpatrywana w znaczeniu wąskim i szerokim. W pierwszym jest to sprawność motoryczna, a więc wykonywanie ruchów i czynności. W drugim dotyczy ona wszystkich czynności fizjologicznych organizmu, łącznie z motorycznymi. Sprawność psychiczna określa prawidłowość funkcjonowania procesów psychicznych w różnych sytuacjach i warunkach. Sprawność określa continuum między dwoma biegunami – od stopnia najwyższego (powyżej normy) poprzez normalny (w granicach normy, przeciętnej, średniej) do stopnia niskiego lub braku sprawności. Jeżeli sprawność jest ograniczona, czyli poniżej normy wówczas określa się ją jako niepełnosprawność, a całkowity jej brak w przypadku zniesienia danej czynności jako niesprawność. T. Witkowski analizując pojęcia niesprawny i niepełnosprawny, opowiada się za używaniem tego drugiego. Jego zdaniem w pojęciu niepełnosprawność mieści się ograniczenie sprawności, tzn. że danej osobie brakuje tylko jakiegoś wycinka, by mieć sprawność pełną, podczas gdy w pojęciu niesprawność jest ona zaprzeczona (por. P. Gindrich i J. Kirenko, 2007).
W nawiązaniu do koncepcji A. Pope i A. Tarlov, integrującej model S. Nagiego z Międzynarodową Klasyfikacją Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń można powiedzieć, że niepełnosprawność to „interakcja ograniczeń fizycznych lub psychicznych z czynnikami społecznymi i środowiskowymi”.
Mając na względzie wymiar prawno-ekonomiczny na szczególną uwagę zasługuje klasyfikacja osób niepełnosprawnych według stopnia niezdolności do zatrudnienia i zarobkowania (znacznego, umiarkowanego i lekkiego) :

• Osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności nie są w ogóle zdolne do pracy, czasami znajdują zatrudnienie w zakładach pracy chronionej lub podlegają aktywizacji zawodowo-społecznej. Wymagają one stałej opieki i pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.
• Osoby zakwalifikowane do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności są zdolne do wykonywania pracy na stanowisku odpowiednio przystosowanym do ich potrzeb.
• Osoby z lekką niepełnosprawnością nie wymagają pomocy innej osoby przy pełnieniu ról społecznych i zawodowych.

Wydaje się, że swoistym przełomem w definiowaniu i klasyfikowaniu niepełnosprawności są założenia nowej, pochodzącej z przełomu XX i XXI wieku, Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Działania i Uczestnictwa zwanej „Karta 2000”. Uznaje ona, że niepełnosprawność tworzą trzy równoległe obszary: uszkodzenie, działanie i uczestnictwo. Zakłada ona, że człowiek:

• jest istotą biologiczną, a stanowi ją organizm człowieka o określonej strukturze i spełniający określone funkcje;
• jest określoną osobą, działającą i wypełniającą określone zadania; w tym w wymiarze podstawowe pojęcia to osoba i działanie;
• jest także członkiem określonej grupy społecznej do której przynależy i w życiu której uczestniczy; podstawowe pojęcia to społeczeństwo i uczestnictwo.

W "Karcie 2000" niepełnosprawność i funkcjonowanie są terminami nadrzędnymi, obejmującymi trzy wymiary:

• strukturę lub funkcje organizmu,
• działanie osobiste,
• uczestnictwo w życiu społeczeństwa.

Termin funkcjonowanie obejmuje trzy poziomy bytowania człowieka: biologiczny, osobisty i społeczny. Natomiast niepełnosprawność jest pojęciem zawierającym konsekwencje stanu zdrowia (choroby, zaburzenia, np. genetycznego lub urazu) w funkcjonowaniu człowieka na tych trzech poziomach.
Analiza poszczególnych składowych opisujących niepełnosprawność w tej Klasyfikacji nasuwa konieczność zrewidowania obecnych formalnych standardów i poglądów, a zwłaszcza przyzwyczajeń w odniesieniu do diagnozowania i ustalania stopnia niepełnosprawności. Składa się bowiem z odrębnych, lecz równoległych klasyfikacji trzech obszarów tworzących niepełnosprawność: uszkodzeń, działania i uczestnictwa. Wprowadzenie klasyfikacji działania i uczestnictwa jest istotną nowością, rozszerzającą pojęcie niepełnosprawności. To one stają się wyznacznikami poszukiwanych kryteriów jakości życia osób niepełnosprawnych. Oto jak przedstawiają się owe poszczególne składowe.
W klasyfikacji uszkodzeń „uszkodzenie” jest definiowane jako : brak lub deformacja anatomicznej struktury organizmu, albo jako brak lub zaburzenie przebiegu fizjologicznych lub psychicznych funkcji organizmu. Obejmuje dwie podklasyfikacje uszkodzeń funkcji organizmu, z 10 grupami i łączną liczbą 873 różnych funkcji organizmu : psychiczne, głosowe – mowa dźwiękowa, słuchowe i przedsionkowe, wzrokowe, inne funkcje sensoryczne, sercowo-naczyniowe i oddechowe, trawienne, odżywcze i metaboliczne, immunologiczne i endokrynologiczne, moczowo-płciowe, nerwowo-mięśniowo-szkieletowe, skóry i inne z nią związane; które mogą być różnym stopniu zaburzone lub nieobecne. Uświadamia to z jednej strony złożoność psychofizycznych funkcji człowieka, a z drugiej zaś porządkuje ich pojęcia i wręcz wytycza kryteria oceny niepełnosprawności funkcjonalnej oraz uszkodzenia struktury organizmu, obejmującej 10 grup narządów i układów wykonujących wymienione tu funkcje, a więc ośrodkowy układ nerwowy, układ krwionośny, oddechowy, narządy zmysłów, narząd mowy itp. Każda z funkcji organizmu może być całkowicie zniesiona, ograniczona lub zaburzona. Podobnie każdy z narządów i układów organizmu może być całkowicie (brak) lub częściowo uszkodzony, na skutek choroby, zaburzenia, urazu lub wady wrodzonej. Stopień uszkodzenia funkcji i struktury organizmu ocenia lekarz według ogólnie przyjętych standardów. Uszkodzenie organizmu jest zatem częścią stanu zdrowia, lecz niekoniecznie oznacza, że człowiek jest chory lub powinien być uważany za chorego.
W klasyfikacji działań, „działania” definiowane są bardzo szeroko i oznaczają wszystko, co człowiek robi, od wykonywania bardzo prostych czynności do wykonywania bardzo złożonych i skomplikowanych zadań, wymagających szeregu skoordynowanych zespołów czynności. Wyodrębnia się tutaj 9 grup i wymienia łącznie 617 różnych działań człowieka: widzenie, słuchanie i rozpoznawanie (21 działań); uczenie się, praktyczne stosowanie zdobytej wiedzy i wykonywanie zadań (24 działania); komunikowanie się z innymi osobami (41 charakterystyk); wykonywanie czynności motorycznych, w tym np.: zmiana i utrzymywanie pozycji ciała (19 aktywności); transport, poruszanie i przemieszczanie przedmiotów (29 sytuacji); chodzenie, przemieszczanie się względem czegoś, wewnątrz i zewnątrz budynku, bez lub z pomocniczymi środkami lokomocji (22 sposoby); korzystanie ze środków transportowych (15 możliwości); samoobsługa (41 aktywności samoobsługowych i życia codziennego); prowadzenie gospodarstwa domowego (42 działania); związki i zachowania międzyosobowe (49 ogólnych i szczegółowych zachowań); reagowanie i radzenie sobie ze szczególnymi sytuacjami, obejmujące trzy dziedziny: kształcenie, pracę i zatrudnienie oraz ekonomię życia, w tym: posługiwanie się narzędziami i pomocami technicznymi o charakterze kompensacyjnym (30 możliwości); życie wspólnotowe, socjalne i obywatelskie (21 szczegółowych sytuacji). Sumę wyróżnionych w poszczególnych grupach działań powiela się przy zastosowaniu mnożnika skali trudności. Stopień trudności działania, ocenia się na 5-punktowej skali: od wykonywania bez trudności do niemożliwości wykonania w ogóle. Ponadto przyjmuje się również 4-punktową skalę pomocy osobistej i technicznej, potrzebnej do skutecznego działania od: 0 – pomoc niepotrzebna; poprzez: 1 – potrzebna pomoc techniczna, np.: pomoce techniczne w lokomocji, protezy, wózek inwalidzki, biała laska, adaptacja miejsca zamieszkania, miejsca pracy, narzędzi i urządzeń stanowiska pracy; 2 – potrzebna pomoc osobista – osoby przy wykonywaniu danego działania; do: 3 – potrzebne obie formy pomocy – techniczna i osobista. Równoczesne stosowanie obu skal przy określaniu stopnia ograniczenia działania jest bardzo ważne, aby stworzyć danej osobie warunki do zmniejszenia ograniczenia i poprawy zakresu i stopnia jej działania na poziomie osobistym.
„Uczestnictwo”, według klasyfikacji, jest to „rodzaj i zakres zaangażowania się osoby w sytuacje życiowe w środowisku, w którym żyje”. Tak szerokie pojęcie obejmuje bardzo złożony związek pomiędzy możliwościami działania człowieka, a jego środowiskiem społecznym i fizycznym. Zarówno środowisko społeczne, jak i fizyczne mogą zawierać czynniki utrudniające oraz czynniki ułatwiające to uczestnictwo. Uczestnictwo jest miernikiem stopnia i zakresu funkcjonowania człowieka na poziomie społecznym i określa aspekt społeczny niepełnosprawności. Istotną rolę w procesie takiego uczestnictwa odgrywają przyjęte w tym zakresie normy lub standardy w danej społeczności lub w danym kręgu kulturowym (subkulturowym), jak i międzynarodowe standardy. Klasyfikacja wyodrębnia 7 ogólnych dziedzin i 106 różnych sytuacji, w których człowiek zwykle uczestniczy w środowisku: czynności samoobsługowe, poruszanie się w przestrzeni, wymiana informacji, kontakty społeczne, edukacja, praca zawodowa, zajęcia w czasie wolnym i praktyki religijne, życie ekonomiczne, życie obywatelskie i życie środowiska lokalnego. Klasyfikacja uczestnictwa ma za zadanie określenie dziedzin życia, w których dana osoba ma ograniczone uczestnictwo. Jako przejaw negatywny tego wymiaru Klasyfikacja przyjmuje termin: ograniczenie uczestnictwa. Podkreślenia wymaga tu nowe podejście do istoty niepełnosprawności w tym zakresie i ustalenie, że termin ograniczenie uczestnictwa ma zastępować termin upośledzenie przyjęty w Klasyfikacji z 1980 roku.
Klasyfikacja ta nie jest jednak tak szczegółowa, jak klasyfikacja uszkodzeń i działania, co umożliwia bardziej elastyczne stosowanie jej w oparciu o dwie skale do oceny uczestnictwa:

• jego zakresu:
  o 0 – pełne uczestnictwo w zwykłych warunkach – bez potrzeby czynników ułatwiających (sprzyjających),
  o 1 – zagrożone pełne uczestnictwo, w przypadku braku czynników ułatwiających,
  o 2 – uczestnictwo ograniczone, tylko w niektórych dziedzinach lub tylko w pewnym stopniu, niezależnie od czynników sprzyjających,
  o 3 – uczestnictwo niemożliwe, nawet przy sprzyjających warunkach,
  o 4 – uczestnictwo nieoczekiwane, ze względu na wiek, płeć i inne względy natury kulturowej lub społecznej,
  o 5 – uczestnictwo nie ma zastosowania do danej osoby, ze względu na wiek, rodzaj niepełnosprawności (np. posługiwanie się brajlem);
• czynników ułatwiających lub utrudniających uczestnictwo – dla ustalenia czynników ułatwiających lub utrudniających poziom i zakres uczestnictwa:
  o 1 – produkty, narzędzia i przedmioty powszechnego użytku,
  o 2 – osobiste wsparcie i pomoc,
  o 3 – społeczne i polityczne instytucje, stowarzyszenia i organizacje,
  o 4 – system edukacji i szkolenia,
  o 5 – instytucje ekonomiczne (gospodarcze),
  o 6 – inna publiczna infrastruktura,
  o 7 – struktura społeczno-kulturalna, normy i zasady,
  o 8 – fizyczne środowisko, stworzone przez człowieka,
  o 9 – naturalne środowisko,
  o 10 – inne czynniki. (P. Gindrich i J. Kirenko, 2007).

Nie ulega wątpliwości, że scharakteryzowany tu system nowej klasyfikacji niepełnosprawności, podane kryteria i ich drobiazgowy opis przekonują nas o tym, jak złożonym organizmem jest człowiek. Otwiera on także drzwi ku dogłębnemu zrozumieniu zarówno pełnej sprawności, niesprawności, jak i ograniczonej w różnym stopniu sprawności (niepełnosprawności).

Na początek

LITERATURA

Gindrich P., Kirenko J.(2007).Odkrywanie niepełnosprawności wzrokowej w nauczaniu włączającym. Wyd. WSSP im. Wincentego Pola. Lublin.
Kirenko J. (2006).Oblicza niepełnosprawności. Wyd. WSSP im. WIncentego Pola. Lublin.
Powrót

Piotr Alfred Gindrich. Ostatnia aktualizacja w 2022 roku