Solidarność i Punk

MŁODZIEŻOWY RUCH PUNK - HIPOTEZY W ODNIESIENIU DO PODŁOŻA HISTORYCZNEGO ZJAWISKA

Wprowadzenie i Terminologia

Pomimo że subkultura punk jest już w zaniku, można przywołać kilka informacji na jej temat, gdyż od czasów filmu pt. Clockwork Orange oraz pamiętnych koncertów takich gwiazd punk rocka i nowej fali jak: IGGY POP i THE STOOGES, DEAD KENNEDYS, D.O.A., G.B.H., SEX PISTOLS, THE DAMNED, BLACK FLAG, DISCHARGE, JOY DIVISION, BAD BRAINS, SISTERS OF MERCY, U2, MISFITS, M.D.C., THE CLASH, CRASS, DIE TOTEN HOSEN, BAD RELIGION, jakby o tym zjawisku zapomniano i coraz mniej się o nim mówi.
Zanim można by podjąć się sformułowania jakichkolwiek hipotez na temat historycznego tła zjawiska punk, należy precyzyjnie określić znaczenie słowa punk. Słowo punk pochodzi z języka angielskiego. Etymologicznie, nie można jednak nic więcej stwierdzić na temat tego słowa, gdyż nie wiadomo w jaki sposób znalazło ono swoje miejsce w języku angielskim. Zagadkę stanowi nawet to z jakiego języka indoeuropejskiego pochodzi (New Webster's Dictionary of the English Language, 1989, s. 1213).
W słowniku New Webster's Dictionary of the English Language, 1989, s. 1213 czytamy:

„punk, pungk (pochodzenie nieznane) w języku slangu jako rzeczownik to osoba lub rzecz nic nie znacząca, chuligan cechujący się nieznacznym doświadczeniem lub siłą; młody, naiwny chłopiec, chłopiec będący partnerem homoseksualisty; jako przymiotnik oznacza kiepski lub słabej, miernej jakości, cechujący się wątłym zdrowiem”.

Zamieszczona w tym słowniku definicja uwidacznia przede wszystkim pejoratywny charakter pojęcia punk. Ponadto nic nie wspomina się w tej definicji o wielkim ruchu młodzieżowym, który przyjął właśnie tę nazwę, a nie inną o podobnym jak punk znaczeniu np. trash, dust, garbage, leftovers, rubbish, litter, junk. Jednak na szczególną uwagę w tej definicji zasługuje to, że słowo punk implikuje skromność i prostotę wyrażenia siebie. W tym miejscu należy jedynie wspomnieć tyle, gdyż w dalszej części mojej rozprawy wrócę jeszcze do tej kwestii.
Jeden z najbardziej znanych i szanowanych wśród anglistów słownik Collins Cobuild English Language Dictionary podaje następujące znaczenia:

Punk lub punk rock to muzyka rockowa, która jest popularna wśród młodych ludzi od końca lat 70. XX wieku. Jest grana w szybki, głośny, agresywny sposób i stanowi często protest przeciwko konwencjonalnym postawom i sposobom zachowania.
Pojęcia punk używa się dla opisania stylu ubierania się, gatunku sztuki lub sposobu projektowania, makijażu, fryzury, powiązanego z muzyką punk. Styl ten cechuje się prowokacyjnością i niekonwencjonalizmem.
Punk lub punk rocker to młoda osoba, która lubi punkową muzykę i ubiera się w niekonwencjonalny lub szokujący sposób, na przykład, mając wyraźnie pokolorowane włosy i nosząc agrafki w uszach lub metalowe łańcuchy.

Zaprezentowane określenia pojęcia punk mówią nam dużo więcej na temat zakresu jego stosowania we współcześnym języku angielskim. Punk to nie tylko jakieś tam słowo o zdecydowanie negatywnym zabarwieniu. To ruch młodzieżowy, który wpisał się także złotymi literami do mody światowej, a tym samym do kultury masowej, będąc w początkowej fazie całkowicie niekomercyjnym, wolnym od rynkowej manipulacji zjawiskiem. Ogólnie więc można na podstawie tych trzech zamieszczonych znaczeń tego pojęcia uznać, że punk dotyczy co najmniej trzech sfer życia społecznego:

Muzyki.
Innych niż muzyka form sztuki np. rzeźby, fryzury, makijażu, projektowania, tzw. performance.
Osoby.

Inny prestiżowy słownik Longman Dictionary of Contemporary English podaje następujące znaczenia pojęcia punk:

(Znaczenie przymiotnikowe) odnoszący się do ruchu młodych ludzi, którzy sprzeciwiają się wartościom opartego na pieniądzu społeczeństwa i wyrażają to w głośnej, agresywnej muzyce (punk rock), szokującym, dziwacznym ubiorze i różnokolorowych fryzurach.
(Amerykańskie znaczenie rzadkie) znajdujący się w kiepskim stanie zdrowia.
(Znaczenie rzeczownikowe) ktoś, kto naśladuje styl punk w muzyce, sposobie ubierania się itd.
(Znaczenie rzeczownikowe amerykańskie) ktoś, w szczególności młody mężczyzna lub chłopak, który walcząc, buntując się łamie prawo (często używane wyrażenie young/little punk).

Punk a inne ruchy społeczne w Polsce lat 80. XX wieku

Definicja zamieszczona w tym słowniku dodaje do obszaru semantycznego pojęcia punk jeszcze jeden ważny komponent, mianowicie, niechęć lub awersję wobec zastanego porządku społecznego, opartego na pieniądzu, jako wartości samej w sobie. Punk to ruch młodzieżowy mający w krajach zachodnioeuropejskich oraz USA zdecydowanie antykomercyjny i antymaterialny charakter. W Polsce punk w latach 80. XX wieku był przede wszystkim ruchem antykomunistycznym. Wielu przedstawicieli tego ruchu działało wtedy w nielegalnej, studenckiej organizacji NZS (Niezależne Zrzeszenie Studentów) oraz w SOLIDARNOŚCI. NSZZ SOLIDARNOŚĆ, podobnie jak i ruch punk w tym okresie działały nielegalnie.Trzeba podkreślić, co stanowi kolejne podobieństwo między zjawiskiem punk i "Solidarnością", że "Solidarność" była także wielkim ruchem społecznym o charakterze antytotalitarnym,a nie tylko związkiem zawodowym.W zasadzie oba ruchy (punk i "Solidarność") w tamtym okresie w Polsce skupiały wokół siebie ludzi różnych zawodów, reprezentujących różne światopoglądy i warstwy społeczne, religie, których łączyła jedna idea: solidarna walka z komunizmem i totalitaryzmem. Trzeba podkreślić, że walcząca o wolność NSZZ Solidarność (ang. Solidarity) zyskała wielką sympatię na Zachodzie i w USA w kręgach muzyków i fanów punk rocka. W 1983 roku świetny, brytyjski zespół punkowy ANGELIC UPSTARTS poświęcił polskiemu ruchowi utwór pod tytułem Solidarity.Słowa tego utworu prawdopodobnie oddają cześć robotnikom lubelskiego lipca (FSC Lublin i WSK Świdnik), o czym mało się pisze, oraz gdańskiego sierpnia (Stocznia Gdańska im. Lenina), którzy jako pierwsi wtedy otwarcie przeciwstawili się reżimowi komunistycznemu.

Cechy ideologii punkowej

Przypomnijmy jeszcze raz jakie komponenty wchodzą w skład obszaru semantycznego punk, opierając się na informacjach zgromadzonych na podstawie słowników.
Te komponenty to:

Prostota, skromność.
Prowokacyjność, niekonwencjonalność, nonkonformizm, niezależność.
Antykomercyjność, walka o zmianę porządku społecznego, którego nadrzędną wartością jest pieniądz.
Łamanie prawa.

Ponadto należy wspomnieć o kilku innych kwestiach, o których nie piszą słowniki, a które są mnie znane z własnego doświadczenia. Będąc w wieku adolescencyjnym członkiem załogi punkowej, mam także subiektywną wiedzę na ten temat. Abstrahując od niezwykle złożonego zagadnienia muzyki punk chciałbym skoncentrować się tylko na wymiarze społecznym tego zjawiska. Muzyce punk a także jej odłamom takim jak: hardcore i new wave poświęcono dodatkowy artykuł.

Do kluczowych cech społecznych i indywidualnych punków należą:

Niezależność; przejawiająca się w najlepszym wypadku buntowniczością, antykonformizmem wobec świata dorosłych lub wyraźną przestępczością.
Utopijne przekonanie o istnieniu świata bez granic, nieograniczonych kontaktach ludzi z całego świata, o braku różnic między ludźmi; podziałów itp.
Skromność i prostota wyrażana w całkowitej deprecjacji własnego "ja". Punk jest zawsze kimś gorszym i takim chce być tzn. śmieciem, wyrzutkiem, złej, skazanej na zagładę cywilizacji, której symbolem jest pieniądz, wychowanie do sukcesu, walka o forsę i prestiż społeczny.
Negacja zasad moralnych we współczesnym świecie - nihilizm moralny. Natomiast religia dla punków nie jest ani kwestią bezsensowną, ani złą, ale kiedy jest wytworem komercyjnej rzeczywistości, to wtedy przestaje być religią, gdyż służy mamonie a nie Bogu.
Powszechna dostępność sztuki, egalitaryzm twórczy. Według punków każdy może być artystą, niezależnie od poziomu wykształcenia, zdolności, miejsca zamieszkania, statusu społecznego. Wierzą też, że w każdym człowieku tkwi ogromny ładunek emocjonalny i twórczy.
Brak hipokryzji, fałszu w kontaktach społecznych. Punki cenią sobie szczerość, otwartość, autentyczność. Nie znoszą fałszu i manipulacji. Lepsza jest dla nich nawet najgorsza prawda niż fałsz. Pośrednio z tymi cechami wiąże się także asertywność.
Brak wiary w przyszłość. Punki żyją z dnia na dzień. Stosują się do rzymskiej zasady Carpe diem. Seks z panienką, wypicie wódki, położenie się w plenerze...to czynności, które są tu i teraz i nic więcej się nie liczy.
Apolityczność, anomiczne, apaństwowe ujmowanie rzeczywistości wynikające z wiary w anarchię jako jedyny właściwy dla wszystkich ludzi ustrój polityczny i społeczny. Punki są bezgranicznymi pacyfistami i anarchistami. W związku z tym, cechują się wrogą postawą wobec zbrodniczych sfer rządzących oraz prawników, którzy podtrzymują porządek tych będących u steru władzy, czyli u koryta. Prawo jest po prostu dźwignią niewolniczego, babilońskiego systemu państwa, który często wszczyna konflikty zbrojne dla obrony swoich interesów i klas posiadających, tzw. wyższych ziemiaństwa, przemysłowców, magnatów, kleru itp.
Niezdolność do skrupulatnego liczenia pieniędzy wynikająca z przeświadczenia, że pieniądz nie jest wartością samą w sobie.
Walka o ochronę środowiska naturalnego, przez propagowanie życia bez trucizn.
Osamotnienie (izolacja społeczna). Punki wśród pozostałej części społeczeństwa, która stanowi tzw. "ich" czują się osamotnieni. Punki wierzą, że jesteśmy "my", którzy o tym wiedzą, są świadomi oraz "oni", którzy nas upokarzają, prześladują, bo jesteśmy inni i nie akceptujemy obecnego porządku świata narzuconego przez państwa i "ich" rządy.

Wszystkie zaprezentowane cechy osoby utożsamiającej się z ruchem punk mogą stanowić o prawdziwej, ideologicznej istocie tego ruchu, który fascynował, przerażał, i powodował ohydę lub zachwyt społeczeństwa.

Punk a ruchy religijne w starożytności i podczas reformacji

Chcąc sformułować hipotezy w odniesieniu do historycznego tła zjawiska punk, można by odwołać się do odległych, aczkolwiek aż nie tak bardzo, czasów reformacji. W USA są obecni od mniej więcej XVII wieku przedstawiciele odłamu reformacji zwanego brethren. Można przypuszczać, że brethren wiąże się z działalnością prowadzoną jeszcze przed wybuchem reformacji przez ruch husytów, który już w XV w. w Czechach domagał się radykalnych zmian w Kościele Rzymsko-Katolickim. Przywódca tego ruchu, tj. kaznodzieja, profesor i rektor Uniwersytetu w Pradze zwolennik angielskiego przeciwnika papiestwa, odpustów i hierarchi kościelnej Johna Wycliffa - Jan Hus został spalony na stosie przez władze kościelne. Nazwa brethren odnosi się do:

„członków sekty protestanckiej mającej korzenie niemieckie, wyznającej w życiu zasady hołdujące prostocie i skromności”(New Webster's Dictionary of the English Language, s. 191).

Protoplaści tego ugrupowania wywodzą się ze Szwajcarii, Niemiec i Holandii. Niektóre grupy religijne brethren bywają także nazywane we współczesnym języku angielskim dunkards, gdyż praktykują tradycyjny chrzest dorosłych lub tzw. "chrzest w wierze" przez zanurzenie, a nie tylko pokropienie wodą. Dokładniejsze informacje na temat grup brethren można znaleźć na stronie napisanej w języku angielskim. brethren stanowili i stanowią współcześnie w USA i na świecie następujące grupy wyznaniowe: bracia morawscy (morawianie), luteranie, hutteryci, kalwini, schwenkweldyści, schwenkfelderzy (zwolennicy doktryny hrabiego Kaspara von Schwenkfelda), anabaptyści, mennonici, baptyści, metodyści oraz najbardziej radykalny odłam, który wyodrębnił się z mennonitów, tj. amisze. Ideologia brethren była silnie zakorzeniona nie tylko w naukach Lutra i tzw. pietyźmie, ale także w filozofii głoszonej przez innych wielkich reformatorów Kościoła Rzymsko-Katolickiego z XVI i XVII wieku, tj. Jana Kalwina, Huldreicha Zwingliego, czy też Jakoba Ammanna, który wywarł chyba najsilniejszy wpływ na wspólnoty protestanckie amiszów. Ten szwajcarski reformator religijny uważał, że prawdziwi chrześcijanie chodzą piechotą. Amisze są wierni temu poglądowi aż do chwili obecnej, ponieważ nie używają pojazdów mechanicznych, a jedynie pojazdy zaprzęgowe. Jan Kalwin zaś głosił, że człowiek nie pracuje tylko po to, by pracować i zarabiać pieniądze, ale po to by wykonywana praca zbliżała go do Doskonałości Stwórcy. Praca stanowi formę predestynacji i jest misją w życiu. Amisze oraz mennonici realizują ten pogląd Jana Kalwina w ten sposób, że najważniejsza w ich życiu jest praca, a jej wytwory powinny być w miarę najwyższej jakości. Wytwarzają oni wszystkie produkty w sposób tradycyjny i zajmują się głównie rolnictwem. Praktykują także skromność i prostotę w ubiorze, stąd bywają nazywani także "prostymi ludźmi". Jednak niektóre kongregacje mennonitów używają samochodów i innych zdobyczy współczesnej cywilizacji, np. lodówek, pralek, telefonów czy telewizorów. Ponadto przedstawicielami radykalnego odłamu reformacji poza wymienionymi grupami są także arianie, którzy swą nazwę zawdzięczają egipskiemu kapłanowi Ariuszowi z Aleksandrii. Im poświęcę szczególną uwagę w dalszej części opracowania. Natomiast niewiele pisano w źródłach historycznych o barwnej i kontrowersyjnej postaci hrabiego Kaspara von Schwenckfeld'a, nonkonformisty religijnego, który w czasach Reformacji był ścigany przez władze kościelne. Początkowo opierał się on silnie na ideologii Marcina Lutra, lecz w późniejszym czasie osiągnął własną tożsamość religijną. Zachęcam do przeczytania artykułu na temat tego reformatora religijnego (w języku angielskim).

Tak więc, teraz zastanówmy się jakie wspólne cechy mają punki z przedstawicielami zaprezentowanych grup wyznaniowych. Wydaje się, że największe podobieństwa występują między anabaptystami, mennonitami, arianami i punkami. Mennonici nie pełnią urzędów państwowych i są pacyfistami. Odmawiają służby wojskowej. Odrzucają przysięgę i są ludźmi niezwykle skromnymi. Wierzą także w pewien sposób w anarchię, gdyż wszystko wytwarzają w obrębie swojej wspólnoty religijnej, niezależnie od państwa. Uznają tylko tzw. chrzest wiary, czyli chrzest świadomie wierzących w Chrystusa (czasem udzielony przez zanurzenie, a czasem przez pokropienie wodą). Podobnie chrzest postrzegały inne, istniejące dużo wcześniej, tj. już w starożytności, ugrupowania chrześcijańskie jak, np. arianie, których filozofia przyjęła się u plemion germańskich, np. u Wizygotów, Gotów i Wandalów.
Arianie są warci szczególnego zainteresowania, gdyż ich działalność jak na tamte, odległe czasy była wywrotowa i cechowała się buntowniczością oraz prowokacyjnością. Arianie byli zwolennikami doktryny kapłana egipskiego Ariusza z Aleksandrii (IV wiek), uznającej w największym skrócie, Jezusa Chrystusa za doskonałego człowieka, zależnego od Boga - Stwórcy i znajdującego się niżej w hierarchii od Boga Ojca. Genezę ideologii tej sekty oraz przyczyny jej potępienia przez Kościół Rzymu, można poznać opierając się na dostępnych źródłach historycznych. W tekstach źródłowych opracowanych przez L.Piotrowicza a dotyczących arianizmu czytamy:

„Zasady, które głosili Arjanie, były następujące: Bóg Ojciec stworzył Boga nowego, drugiego o nowej i odmiennej substancji; był zas czas, kiedy Syna nie było. Z powodu tej błędnej nauki zwołany został z całego świata sobór do Nicei (w r. 325). Zebrało się tam 318 biskupów, spisano pełne zasady wiary, potępiono herezję arjańską, a cesarz zatwierdził uchwały biskupie. Arjanie nie odważywszy się wystąpić przeciw prawdziwej wierze, jak gdyby przycichli i nie różnili się w zdaniu, wmieszali się w gminy kościelne. W sercach ich pozostała jednak wszczepiona nienawiść do katolików, ponieważ zaś nie mogli otwarcie spierać się z nimi o zasady wiary, godzili w nich przez podstawionych oskarżycieli i zmyślone oskarżenia. I tak przede wszystkiem napadli na biskupa aleksandryjnskiego Atanazjusza, męża świętego, który w soborze nicejskim brał udział jako diakon, i w czasie jego nieobecności przeprowadzili jego skazanie...a na cesarzu wymogli, że Atanazjusz został wysłany do Galji na wygnanie...Później już nie skrycie, jak przedtem, lecz otwarcie i publicznie głosili karygodne zasady heretyckie, co więcej tłumacząc na swą korzysć uchwałę soboru nicejskiego, którą spaczyli przez dodanie jednej litery, prawdę niejako mgłą osłonili. Twierdzili bowiem, że tam gdzie napisano homo-usion, t.j. z jednej substancji, napisane jest homoi-usion=z podobnej substancji, przyznając podobieństwo, byle odjąć jedność substancji, bo duża jest różnica między jednością a podobieństwem; i tak np. obraz ciała ludzkiego jest podobny do ciała, a przecież nie jest człowiekiem. Niektórzy z nich jednak nawet dalej się posunęli, wysuwając twierdzenie o (anomoiusia), tj. niepodobnej substancji. Walki te tak się zaogniły, że świat cały został uwikłany w tego rodzaju karygodne spory”. (Sulpicjusz Sewerus, Kronika II 35, 3-4; 36, 1, 4; 40, 1-3, s.6-7).

Z cytatu tego wynika, że u arian, po raz pierwszy dostrzegamy postawę antykatolicką, której najsilniejsza manifestacja ma miejsce w czasach reformacji. Ponadto dostrzegamy w filozofii ariańskiej elementy absurdu, niekonwencjonalizmu, nonkonformizmu, co sprawia, że jest ona bliska filozofii punk.
"Heretycka filozofia" przyjęła się u plemion germańskich za sprawą cesarza Walensa (364-378). W ustępie 14. źródeł historycznych czytamy:

„Kiedy (wyniesiony przez wojsko po śmierci Juljana) cesarz Jowjan umarł (po paru miesiącach panowania) 17 lutego (364 r.)...,żołnierze jego wyruszyli z Galacji i po siedmiu dniach przybyli do Nicei w Bitynji. Tutaj jednogłośnie obwołali cesarzem Walentynjana... pochodzącego z Pannonji, z miasta Cybalis. Jako dowódca okazał był wielką znajomość sztuki wojskowej. Człowiek to wielkiego ducha, zawsze też wydawał się wyższy od tego stanowiska, które chwilowo zajmował. Wybrany więc cesarzem zaraz pospieszył do Konstantynopola i w 30 dni po swojem wyniesieniu przyjął brata swego Walensa do współudziału w rządach. Obaj byli chrześcijanami, różnili się jednak co do wyznania. Walentynjan bowiem był wyznawcą zasad wiary ustalonych na soborze Nicejskim, Walens zaś; był zwolennikiem wyznania arjańskiego...Obaj byli też gorącymi wyznawcami swej wiary...Za panowania Juljana, kiedy Walentynjan był trybunem wojskowym, a Walens należał do dworu cesarskiego, okazali obaj swoją żarliwość. Kiedy bowiem zmuszono ich do złożenia ofiary bogom, woleli raczej złożyć pasy żołnierskie, niż wyrzec się chrześcijaństwa. Mimo to Juljan, wiedząc, jak są pożyteczni dla państwa, żadnego z nich nie usunął z wojska, podobnie z resztą jak i Jowjana, który po nim został cesarzem. Jako cesarze w sprawach państwowych początkowo najzupełniej byli ze sobą zgodni, różnili się jednak, jak rzekłem, w stosunku do chrześcijaństwa, w różny też sposób postępowali z chrześcijanami, Walentynjan bowiem popierał wprawdzie swoich współwyznawców, ale Arjan bynajmniej nie prześladował, Walens zaś starał się szerzyć arjanizm i srogo prześladował inaczej wierzących...Walentynjan objął zachodnią część państwa...Walens pozostał w Konstantynopolu”. (Sokrates, Hist. eccles.IV 1, s. 9-10).

To właśnie cesarz Walens "zaraził arianizmem" plemiona germańskie, o czym czytamy w ustępie 26.:

„Wizygotowie,...nie wiedząc, co począć wobec Hunnów, wreszcie po długim namyśle na podstawie wspólnej uchwały skierowali (w r. 376) posłów do cesarza Walensa (364 - 378) z prosbą, aby im oddał część Tracji czy Mezji na osiedlenie, przyrzekając stosować się do jego praw i poddać się jego rozkazom. Aby zaś tem więcej im zawierzono, obiecują, że zostaną chrześcijanami, jeśli im da nauczycieli, znających ich język. Dowiedziawszy się o tem Walens chętnie się zgodził i przyjętych Gotów umieścił w części Mezji, jako mur ochronny swojego państwa przed innemi ludami. Ponieważ zaś wówczas cesarz Walens zarażony był herezją Arjan...skierował do nich jako nauczycieli wiary zwolenników swego wyznania, którzy u ludzi nieokrzesanych i nieświadomych zaszczepili truciznę swojej herezji. W ten sposób Wizygotowie zostali dzięki cesarzowi Walensowi raczej Arjanami niż chrześcijanami. Głosząc zaś z żarliwością nową naukę pokrewnym plemionom, tak Ostrogotów jak Gepidów...wszystkie wszędzie ludy tym językiem mówiące zjednali na wyznawców tej sekty. Sami tedy, jak powiedziano, przekroczywszy Dunaj, za pozwoleniem cesarza osiedli w Dacji nadbrzeżnej, Mezji i Tracji”. (Jordanes, Hist. Gotów 25).

Reasumując, można powiedzieć, że punk jest zjawiskiem silnie zakorzenionym w kulturze zachodnioeuropejskiej (a dokładniej germańskiej), a obcym w kulturze słowiańskiej i latynoskiej. Pewnych początków zjawiska punk można dopatrywać się już w czasach starożytnych (herezja ariańska), czasach reformacji oraz w filozofii protestantyzmu.

Na początek

LITERATURA:

New Webster's Dictionary of The English Language, Surjeet Publications 1989.
Collins Cobuild English Language Dictionary, HarperCollins/Publishers 1994.
Longman Dictionary of Contemporary English. New Edition1987.
L.Piotrowicz: Rozkład i upadek Cesarstwa Rzymskiego.