ZAWIŚĆ
WPROWADZENIE
Z historycznego punktu widzenia, zarówno zazdrość, jak i zawiść były zawsze badane jako emocje i zachowania, które pełnią ważną rolę w społeczeństwie (Ben-Ze'ev, Schoeck za: B.T.Gold, 1996). W dantejskim "Piekle" zazdrość (rzadziej nazywana zawiścią) stanowi jeden spośród siedmiu grzechów głównych. Podczas gdy zawiść jest zwykle postrzegana jako pożądana cecha, jako podstawa dla osiągnięć przez to, że motywuje osobę do włożenia dużego wysiłku w osiągnięcie celu (Foster; Lyman; Sabini i Silver; Schalin za: B.T.Gold, 1996), łączy się ona także z różnorodnymi ujemnymi skutkami w tym z uczuciami wrogości, niższości, poczuciem winy oraz złością, gniewem (Smith; Parrott i Smith za: B.T.Gold, 1996). Ponadto zawiść jest związana z bardziej poważnymi przejawami złego przystosowania takimi jak: lęk i depresja (Salovey i Rodin za: B.T.Gold, 1996); zaburzenia osobowości (APA) oraz zachowanie przestępcze jak np. dokonanie podpalenia, wandalizm, fizyczna napaść a nawet morderstwo (Bakker; Bakker-Rabdau; Daniels; Joffe; Schoeck za: B.T.Gold, 1996). Jednakże, na co zwraca uwagę B.T. Gold, jest wciąż za mało systematycznych prób empirycznych w zakresie badania indywidualnych różnic w doświadczaniu zawiści oraz wciąż jest za mało koncepcji teoretycznych dotyczącej zawiści jako cechy osobowości.
ROZWAŻANIA TERMINOLOGICZNE
Powszechne błędne wyobrażenie lub pospolity mit polega na tym, że zawiść uznaje się za synonim chciwości, żądzy, lub usilnego pragnienia przez jedną osobę czegoś co ona nie ma, a co ma ktoś, kogo zna. De facto, zawiść pociąga za sobą bodziec do czynienia szkód, co nie jest obecne w przypadku chciwości. Słowo zawiść pochodzi z łacińskiego invidere, co znaczy patrzeć z nienawiścią na kogoś. Klein pisał, na przykład, że zawiść ma na celu uczynienie szkody lub doprowadzenie do zguby. Klein postrzegał zawistną osobę jako kogoś, kto nie znosi, jak inni się cieszą, jako kogoś, kto jest złoczyńcą, szkodnikiem, agresorem, który chce tylko ranić innych. Zawiść jest zwykle doświadczana jako poczucie niższości, usilnego pragnienia czegoś, co ten ktoś inny ma lub złej woli wobec osoby, która jest podmiotem zawiści. Zawiść definiowana jest jako:
"odczuwanie wrogości, antagonizmu wobec kogoś z powodu czegoś dobrego, wartościowego z czego ten ktoś jest zadowolony, ale czego się samemu nie ma". (Webster's Encyclopedic Dictionary).
Według innego słownika zawiść to:
"uczucie, które się ma wobec kogoś wtedy, kiedy chce się mieć cechy, własności lub jakieś rzeczy materialne, które ma podmiot zawiści, czyli osoba, której się zazdrości". (Longman Dictionary of Contemporary English, 1989).
Zawiść wydaje się być uwarunkowana
kulturowo i jest czymś uniwersalnym (Cohen; Foster; Schoeck za: B.T.Gold,
1996). Większość kultur na naszym globie ma pojęcia służące do określenia zawiści i wyrażenia,
które odnoszą się do niej. W wielu językach określenie "niech się
dobrze nosi" istnieje i jest wyrażane wobec tych, którzy kupili nowy
artykuł z branży odzieżowej . Cohen (za: B.T.Gold, 1996) uznaje, że wyrażanie,
o którym mowa, ma pochodzenie semantyczne, oznaczające sposób za pomocą
którego ochrania się osobę przed złem pochodzącym ze strony zawistnej osoby, które może spotkać nabywcę. Podobnie, w wielu kulturach ludzie angażują się w zachowania o charakterze
wyśmiewania, przedrzeźniania, kpin w celu ochronienia kochanego podmiotu
mającego pożądaną cechę, właściwość, która może być przedmiotem zawiści
ze strony innych.
Poza uczuciem chciwości, zazdrość
stanowi drugą emocję, którą często myli się z zawiścią. Zazdrość, czyli
"Zielonooki Potwór", jak pisał o niej William Shakespeare, jest uczuciem
dużo bardziej złożonym i silniej doświadczanym niż zawiść. Z tego też względu
zazdrość jest także tematem oddzielnego opracowania (B.P.Buunk, 1997; P. de Silva, 1997).
B. T. Gold (1996) podobnie jak inni
badacze np. B.P. Buunk, P. de Silva, wyraźnie odróżniają zazdrość od zawiści.
Zazdrość odzwierciedla chęć, życzenie utrzymania (oraz lęk przed utratą)
czegoś, co ktoś ma oraz, co jest postrzegane jako zagrażające przez drugą
osobę (Ben-Ze'ev za: B.T.Gold, 1996). Zawiść (ang. envy) jest stanem emocjonalnym, w którym dominującą pozycję zajmują cierpienie, poczucie braku oraz niezaspokojone pragnienie zdobycia pożądanego obiektu; natomiast zazdrość (ang. jealousy) rodzi u osoby zazdrosnej poczucie lęku, strachu lub nawet smutku z powodu utraty ukochanego, upragnionego obiektu (podmiotu). Związek między posiadaniem a osobą zawistną vs osobą zazdrosną jest odmienny pod względem jakościowym. Osoba zawistna odczuwa brak czegoś (kogoś) lub przynajmniej jest przekonana, że nie ma danego obiektu (przedmiotu lub podmiotu), podczas gdy osoba zazdrosna posiada lub przynajmniej wierzy w to, że ma dany obiekt i obawia się go stracić (Ben-Ze'ev, Parrot i Smith, Silver i Sabini; Smith i Kim za: L.Quintanilla i K.Jensen de Lopez, 2013, s. 78). Tak więc te dwie emocje są związane z posiadaniem upragnionych obiektów, ale różnice między nimi polegają na tym, że podczas gdy zawistnika można postrzegać jako osobę, która odczuwa cierpienie, ból psychiczny, niezadowolenie lub ma poczucie niższości z powodu braku obiektu, jaki ma inny człowiek, osoba zazdrosna może być widziana jako ofiara, która traci coś, co już miała (np. jakąś rzecz lub osobę). Mimo wyraźnych podstaw do różnicowania obu terminów, możliwe jest ich współwystępowanie w sytuacjach społecznych. Przykład: Peter i Cindy będąc parą chodzą na kurs tanga ze swoim dobrym kumplem Samem, który jest świetnym tancerzem. Peter może być zazdrosny (ang. jealous) o Sama, ponieważ świetnie tańczy, co z kolei sprawia, że dziewczynę Petera Cindy Sam zaczyna pociągać seksualnie. Co więcej, Peter może odczuwać zawiść z powodu wyjątkowych zdolności tanecznych Sama. Logicznie rzecz biorąc, Peter jest zawistny (ang. envious) z powodu zdolności tanecznych Sama, ponieważ zwracają one większą uwagę Cindy, a zmniejszają jej uwagę dla osoby Petera (tamże).
Ben-Ze'ev (za: B.T.Gold, 1996) uznaje,
że termin "zazdrość" jest powszechnie używany w szerszym kontekście dla
określenia albo jej prawdziwego znaczenia albo znaczenia zawiści. Zawiść,
z drugiej strony, jest rzadko stosowanym terminem w znaczeniu zazdrości. Z perspektywy społeczno-kulturowej, można dostrzec pewien zamęt konceptualizacyjny odnośnie emocji zazdrości i zawiści, przy czym termin "zawiść" jest dość łatwo zastępowany przez "zazdrość", co ma związek z kontekstami moralnymi rozumienia tego ostatniego pojęcia. Bycie zazdrosnym (jealous) zdaje się być bardziej społecznie akceptowane niż bycie zawistnym (envious). Niektóre systemy prawne w świecie zachodnich demokracji przewidują nawet bardziej surowe sankcje i kary za przestępstwo popełnione na skutek zawiści niż za zbrodnię popełnioną w wyniku zazdrości. Tym niemniej, badania naukowe wskazują na to, że zawiść i zazdrość mają różne komponenty afektywne. W przypadku zazdrości są to strach przed utratą kogoś, czegoś; przekonanie o słuszności swojego postępowania, gniew, złość z powodu nielojalności i braku poczucia bezpieczeństwa. W przypadku zawiści zaś to poczucie nieustającego dążenia do posiadania tego, co ma ta druga osoba, co jest znane jako poczucie niższości lub złej woli (Maijala, Munnukka i Nikkonen; Parrot i Smith; Smith i Kim za: L.Quintanilla i K.Jensen de Lopez, 2013, s. 79).
TYPOLOGIA ZAWIŚCI
Najbardziej znana typologia pozwala wyróżnić dwie formy zawiści:
- Zawiść niedestruktywną, "łagodną".
- Zawiść destruktywną.
Zawiść niedestruktywna (ang. benign envy) wiąże się w pewnym sensie z dobrodusznością. Odnosi się do formy empatii, dzięki której człowiek zawistny rozpoznaje potrzebę jakby znalezienia się w sytuacji drugiej, innej osoby (in another person's shoes). Osoba doświadczająca zawiści niedestruktywnej może nawet w sposób otwarty wyrazić swoje emocje zawiści lub zazdrości wobec innej osoby. Takie poczucie zawiści niesie ze sobą i przywołuje na myśl pochwałę lub pochlebstwo. Foster dodaje, że taka zawiść jest przejawem podziwu dla jakichś zdolności lub rzeczy materialnych, które ma inna osoba, nie pociąga ona za sobą niezadowolenia ani cierpienia, bólu osoby zawistnej czy zazdrosnej, mając na uwadze szczęście, czy też dobrą karmę jaką cieszą się inni ludzie (Foster, Silver i Sabini za: L.Quintanilla i K.Jensen de Lopez, 2013, s. 79). Niektórzy badacze twierdzą, że nie jest to prawdziwa zawiść.
Zawiść destruktywna (ang. hostile envy) wiąże się z sytuacją, w której osoba zawistna przejawia wrogie nastawienie wobec innych i pragnie, aby osobie, której zazdrości, przestało się w życiu dobrze wieść, aby szczęście ją opuściło.
Interesującym wątkiem w tej dyskusji jest to, że zawiść to nie tylko pragnienie, by zdobyć rzecz, obiekt, który posiada druga, inna osoba, której się zazdrości, ale także dążenie czy też nieodparta chęć zniszczenia tej rzeczy lub tego obiektu, tak aby osoba, której się zazdrości, nie cieszyła się już tą rzeczą. Sama świadomość tego, że człowiek, któremu się zazdrości, utracił swoje dobra materialne lub, że uległy one zniszczeniu sprawia, że osoba zawistna cieszy się z tego. Opisana radość z nieszczęścia innych znajduje też odzwierciedlenie w kulturze zachodniej, zwłaszcza w słownictwie. Chodzi tutaj o takie słowa jak zapożyczone z języka niemieckiego słowo schadenfreude i pochodzący z duńskiego wyraz skadefryd. Jednak w kręgach psychologów i socjologów zakłada się, że pojęcie schadenfreude powinno się odróżniać od pojęcia zawiści. Zawiść oznacza negatywne uczucia (np. cierpienie psychiczne, niezadowolenie z powodu czyjegoś sukcesu). Natomiast schadenfreude łączy się z pozytywnymi uczuciami, mianowicie, z radością odczuwaną z powodu czyjegoś nieszczęścia. Ponadto można założyć, że brak pojęcia schadenfreude w niektórych językach może sugerować, że termin ten nie opisuje dodatkowej emocji dopełniającej obraz znaczeniowy zawiści, ale jedynie doświadczenie, które może być jej skutkiem lub jakimś jej elementem w kontekście indywidualnego przyżycia osoby. Jednak radość i szczęście osoby zawistnej z powodu szkody, straty, niedoli doznanej przez innych ludzi można uznać za pewien aspekt zawiści. Na przykład średniowieczny, hiszpański filozof Baltasar Gracian uznawał radość z nieszczęścia, jakie spotkało innych ludzi, za część obszaru znaczeniowego pojęcia zawiści, mimo że do chwili obecnej w języku hiszpańskim nie istnieje taki wyraz jak niemieckie słowo schadenfreude ( L.Quintanilla i K.Jensen de Lopez, 2013, s.80).
PRZEGLĄD BADAŃ NAD ZAWIŚCIĄ
Ogólne podobieństwo między zawiścią
a zazdrością sprawia, iż ważną sprawą jest, ustalenie empirycznego związku
między dwoma pojęciami przy badaniu zawiści.
Cohen (za: B.T.Gold, 1996), na przykład,
zadał pytanie 300 kobietom: O co byłyście zawistne?. Odpowiedzi o charakterze
mniej intuicyjnym dotyczyły wewnętrznego chłodu, nie dbania o to, co myślą
inni oraz zdolności do odnajdywania prostej przyjemności w codziennym życiu
bez bycia zawistnym o innych. Na poziomie obwodowym, zawiść wydaje się
po prostu, dotyczyć powierzchownych własności takich jak piękność i popularność.
Bycie piękną/ym lub inteligentną/ym jest czymś pożądanym, ale pragnienie
bycia piękną/ym, bycie zawistnym o to, że ktoś jest piękny, jest społecznie
niepożądane i jest przedmiotem stygmatyzacji ze strony społeczeństwa. W
rezultacie, zawiść przypuszczalnie zawiera komponent self-monitoringu,
czyli auto- monitoringu. Trafne narzędzie badawcze zawiści powinno zatem
ujawnić wyraźny związek z aprobatą społeczną.
Mogą istnieć różnice płciowe w zakresie
zawiści. Kobiety mają skłonność w ogóle do bycia bardziej wybrednymi wobec
swoich partnerów niż mężczyźni, sprawiając, że jest bardziej prawdopodobne,
iż będą nalegać, aby potencjalni partnerzy byli inteligentni, cechowali
się wysokim statusem społecznym i mieli szanse osiągnięcia sukcesu (Buss;
Daly i Wilson; Ellis za: B.T.Gold, 1996).
Z perspektywy przystosowania można
wyjaśnić istotę kulturową oraz rozpowszechnienie zawiści w następujący
sposób: Zawiść pozostaje dominującą psychologiczną cechą, ponieważ stawiała w korzystniejszej sytuacji mężczyzn w odniesieniu do dobierania
się w pary z kobietami. Gdyby zawiść służyła zwiększeniu motywacji w kierunku
osiągnięcia celów, wtedy zawistni mężczyźni prawdopodobnie mogliby
zdobywać wielokrotnie partnerki, zwiększając przy tym szanse utrwalenia
tej cechy w populacji. Zawiść może być mniej korzystna dla kobiet.
Zwiększona motywacja w kierunku osiągnięcia celów niekoniecznie byłaby
korzystna dla kobiet w odniesieniu do atrakcyjności partnera, ponieważ
mężczyźni mają skłonność do bycia wybrednymi, przede wszystkim w odniesieniu
do fizycznej atrakcyjności kobiet (Daly i Wilson, 1983; Krebs i Adinolfi;
Miller i Rivenbark) a niekoniecznie wobec ich statusu społecznego
(Buss; Ellis za: B.T.Gold, 1996).
Ogólnie, próby empiryczne
mające na celu pomiar zawiści miały charakter wycinkowy. Na przykład, w
badaniach często wykorzystywano opisy, których celem było ujawnienie
ogólnej emocji zawiści, a nie różnicowanie pojedynczych stopni
zawiści jako cechy osobowości (Parrott i Smith; Salovey i Rodin za:
B.T.Gold, 1996). Co więcej, te opisy mają nieznaną trafność.
Belk stworzył podskalę nazwaną "zawiść", jednak przede wszystkim
jej celem był pomiar jednego z trzech komponentów materializmu, a nie pomiar
samej zawiści. Twierdzenie tego narzędzia nie wystarczą do uchwycenia pełnego zakresu
pojęciowego zawiści, ani zawistnej osobowości. Co więcej, podskala po prostu
oszacowuje komponenty usilnego pragnienia i złości w zawiści, nie wyjaśniając
uczucia złej woli wobec osoby będącej podmiotem zawiści, które to uczucie,
jest podstawą doświadczania zawiści. Obecnie nie istnieje żadna skala,
która dokonywałaby pomiaru zawiści jako stabilnej cechy osobowości.
DYSKUSJA
W badaniach własnych B.T. Gold (1996) sformułował pięć celów:
- Zweryfikowanie hipotezy, że istnieje jakiś wzorzec poznania, który stanowi zawistny typ osobowości.
- Opracowanie krótkiej techniki badawczej, która odzwierciedlałaby taką koncepcję zawiści i cechowała się zarazem rzetelnością i trafnością.
- Ukazanie, że typ osobowości, o którym mowa jest powiązany z różnorodnymi przejawami nieprzystosowania.
- Określenie czy zawiść jest powiązana z psychopatologią.
- Określenie czy istnieją różnice płciowe w zakresie zawiści.
Wyniki badań przeprowadzonych przez B.T.
Gold (1996) wskazały, że zawiść może być oszacowywana w sposób rzetelny
i trafny oraz, że ten typ osobowościowy jest powiązany z wrogością, złością,
zazdrością i psychopatologią (w szczególności z depresją i lękiem). Ponadto,
ogólne nieprzystosowanie może stanowić rdzeń zawistnej osobowości.
B. T. Gold (1996) zwraca uwagę na
to, że istnieje potrzeba prowadzenia większej liczby badań na temat związku
między zawiścią a narcyzmem. Pomimo że niektóre koncepcje zaburzeń osobowości
uznają wielką pewność siebie narcyzów za prawdziwe wyrażenie własnego wizerunku
osób z narcyzmem, inne z kolei, sugerują, że nadmierna pewność siebie stanowi
sposób obrony przed, de facto, niskim mniemaniem o sobie, czyli
faktycznie przed niską samooceną osób narcystycznych.
Należy mieć na uwadze, jak słusznie
sądzi, B.T. Gold, że byłoby błędem postrzegać zawiść jako po prostu typ
dysfunkcjonalnej osobowości. Słabo nasilona zawiść może być funkcjonalna
w tym, że motywuje do włożenia wysiłku w osiągnięcie celu. Zawiść,
mając na względzie przystosowanie, była korzystna dla mężczyzn
w wieku wczesnej dorosłości, gdyż zwiększała ich szanse na zdobycie atrakcyjnej
partnerki. Zawiść może zwiększać motywację osoby w kierunku osiągnięcia
władzy i wysokiego statusu społecznego, co prowadzi do zwiększenia atrakcyjności mężczyzny.
Stwierdzono różnice płciowe w zakresie
zawiści. Jednak interpretacji różnic płciowych w odniesieniu do zawiści
powinno się dokonywać z rozwagą, ponieważ różnice ledwo co osiągnęły poziom
istotności statystycznej pomimo że w każdych badaniach wykorzystano duże
liczebnie grupy.
Interesującym kierunkiem
w przyszłych badaniach nad zawiścią byłoby określenie czy osoby cechujące
się wysokim stopniem nasilenia cechy zawiści są bardziej skuteczne w sensie społecznym w zakresie
np. uzyskiwania wyższych ocen szkolnych, osiągnięcia wysokich zarobków, zwiększenia stopnia swojej popularności wśród innych ludzi
itd. niż osoby mniej zawistne. Współczesne badania wskazały,
że zawiść jest powiązana z nieprzystosowaniem i psychopatologią. Ujawniły także, iż powodem trwałej obecności zawiści jako cechy ludzkiej jest to, że przynosi ona pewną korzyść osobom ją przejawiającym.
Kwestią interesującą będzie także
określenie miejsca zawiści na modelu osobowości o nazwie "Wielka Piątka"
mającym takie wymiary jak: Depresja, Lęk, Lęk o podłożu Fobii, Dolegliwości
Somatyczne, Wymiar Obsesyjno - Kompulsywny. Przypuszczalnie model ten odwołuje
się do narzędzia badawczego o nazwie (BSI),
Derogatis za: B.T. Gold, 1996). Obsesyjność osoby zawistnej może sprawić, że jej zawiść będzie powiązana z neurotyzmem. Znaczenie,
jakie przypisuje się społecznym celom i wizerunkowi osoby zawistnej sugerowałyby
tendencję do ekstrawersji oraz konserwatyzmu w zakresie wymiaru otwartości,
ponieważ osoba zawistna prawdopodobnie dokonuje internalizacji znaczenia
i wagi powszechnie docenianych nagród i środków materialnych. Związek,
jaki stwierdził B.T.Gold (1996), między zawiścią, a wrogością i złością
wskazuje na predyspozycję do bezwzględności. W jakiś sposób, ironicznie
rzecz ujmując, osoba zawistna będzie prawdopodobnie ujawniać sumienność, ale otwarte zainteresowanie innymi prawdopodobnie nie wyłoni się z jej wnętrza jako
wyraz prawdziwej troski o innych ludzi, ale raczej jako mechanizm sterujący własnym
image'em mający w pewnym sensie na celu ukrycie tego, że jej zawiść może być czymś niepożądanym społecznie.
(B.T.Gold, 1996).
LITERATURA:
Gold B.T. (1996). Enviousness and its relationship
to maladjustment and psychopathology. Personality and Individual Differences
, 21, 311 - 321.
Longman Dictionary of Contemporary
English. 1987.
Buunk B. P. (1997). Personality, birth order
and attachment styles as related to various types of jealousy. Personality
and Individual Differences, 23, 997 – 1006.
de Silva P. (1997). Invited essay. Jealousy
in couple relationships: nature, assessment and therapy. Behaviour Research and
Therapy, 35, 973 - 985.
Quintanilla L., Jensen de Lopez K. (2013). The niche of envy: conceptualization, coping strategies, and the ontogenesis of envy in cultural psychology. Culture & Psychology, 19, 76-94.