ZAZDROŚĆ - ZABURZENIE EMOCJONALNE CZY ZACHOWANIE SPOŁECZNE?. ANALIZA WYBRANYCH UWARUNKOWAŃ

TERMINOLOGIA

Zazdrość, czyli "zielonooki potwór" (jak nazywał ją William Szekspir), to uczucie występujące powszechnie. Jest to zjawisko wielowymiarowe, powiązane z procesem socjalizacji człowieka oraz z psychologią ewolucyjną i teorią ewolucji (D.A. DeSteno i P. Salovey, 1996; P. de Silva, 1997; Ch.R. Harris, 2003). Najczęściej zazdrość definiuje się jako stan emocjonalny, który pojawia się u człowieka (kobiety lub mężczyzny), który ma poczucie, że ktoś lub coś zagraża zajmowanej przez nią/niego pozycji społecznej lub jej/jego związkowi, przy czym albo pozycja społeczna, albo związek z drugą osobą są przez nią/niego wysoce cenione. Zwykle zazdrość motywuje osobę do przeciwdziałania tej groźbie utraty kogoś dla niej ważnego i może sugerować podteksty seksualne, zwłaszcza wtedy, gdy dotyczy relacji seksualnej (Daly i in., Salovey, White i Mullen za: D.M. Buss, R. Larsen, D. Westen i J. Semmelroth, 1992). Czasami słowo "zazdrość" jest synonimem pojęcia "zawiść", mimo że słowniki wyraźnie różnicują znaczenie tych dwóch terminów (P. de Silva, 1997). W przypadku zawiści, człowiek czuje się nieszczęśliwy z powodu tego, że ktoś ma coś, czego nie ma on. Natomiast w przypadku zazdrości człowiek jest zaniepokojony utratą czegoś, kogoś lub koniecznością dzielenia się czymś, kimś (Salovey i Rodin za: P. de Silva, 1997). Zazdrość jest silniej doświadczana niż zawiść. Jest także uczuciem bardziej złożonym niż zawiść (Lazarus i Lazarus za: P. de Silva, 1997). Co więcej, zazdrość zwykle sugeruje strach, niepokój, złość, smutek i być może nienawiść. Zazdrość jest naturalną reakcją człowieka i pojawia się we wczesnym wieku, często przed ukończeniem przez dziecko 3 roku życia. Zazwyczaj zazdrość nie prowadzi do poważnych problemów dla osoby lub innych ludzi, chociaż znane są przypadki zabójstw, innych aktów przemocy związanych z zazdrością (np. Otello uśmiercający swoją żonę Desdemonę z powodu zazdrości).

OBRAZ KLINICZNY ZAZDROŚCI

Mając na uwadze praktykę kliniczną można powiedzieć, że:

Zazdrość jest problemem zgłaszanym przez pojedynczą osobę lub parę małżeńską.
Staje się jasne podczas trwania terapii małżeńskiej, że zazdrość przyczynia się w dużej mierze do globalnej dysharmonii w związku małżeńskim, dlatego też poszukuje się pomocy psychoterapeutycznej w sytuacji obecności zazdrości w relacji międzyludzkiej.
W terapii dysfunkcji seksualnych, staje się jasne, że zazdrość stanowi główny problem wpływający na związek, a zatem przynajmniej częściowo przyczynia się ona do ujawnienia trudności w relacjach społecznych.
Zazdrość jest problemem towarzyszącym innym zaburzeniom zdrowia psychicznego np. schizofrenii, alkoholizmowi.

Pojęcie chorobliwej zazdrości

Dla potrzeb klinicznych używa się często określenia "chorobliwa zazdrość". Pojęcie to różni się tym od innych dotyczących zazdrości, że ujawnia się w subiektywnym przekonaniu dotyczącym możliwej, seksualnej niewierności lub w ciągłym podejrzewaniu partnera/partnerki o zdradę. A jest przekonany/a, że B jego/jej partner/partnerka zdradza jego/ją. To sprawia, że jej/jego zazdrość staje się "chorobliwa". W psychiatrii w tym kontekście używa się określenia "Syndrom Otello". Zazdrość Otella o jego żonę była oparta na jego przekonaniu o tym, że była ona mu niewierna (zdradzała go). Jest to oczywiście zbyt wąska definicja chorobliwej zazdrości, ponieważ wyłącza ona z analizy osoby, które są zazdrosne o swojego partnera/partnerkę z innych powodów i którym przydałaby się specjalistyczna terapia. Obszar semantyczny pojęcia "chorobliwa zazdrość" nie musi zawierać ani takiego przekonania, ani takiej podejrzliwości. Bardziej istotnym elementem jest strach przed utratą partnera/partnerki lub obawa przed stratą uczuć partnera/partnerki. Zazdrość jest normalną reakcją człowieka, która niesie ze sobą chorobę psychiczną i nieprzystosowanie, wtedy kiedy powoduje dystres (cierpienie, ból psychiczny) u osoby zazdrosnej lub u osoby, o którą jest się zazdrosnym oraz gdy silnie zaburza funkcjonowanie jednej osoby lub dwóch osób będących w intymnym związku (P. de Silva, 1997).
W DSM-IV pisze się o zazdrości związanej ze złudzeniami lub obsesyjnymi myślami sugerującymi niewierność, zdradę i określa się ją syndromem urojeniowo - obsesyjnym. Zespół ten stanowi tylko pewną podkategorię diagnostyczną chorobliwej zazdrości.
White i Mullen (za: P. de Silva, 1997) wyróżniają trzy kategorie zazdrości (podpunkty b i c stanowią przykłady zazdrości chorobliwej):

normalną zazdrość reaktywną;
patologiczną zazdrość reaktywną;
zazdrość symptomatyczną (objawową).

Pozytywny wymiar zazdrości

W praktyce klinicznej zazdrość niezawsze powoduje tylko negatywne konsekwencje. Podczas pracy terapeutycznej z parami małżeńskimi zazdrość czasami pojawia się jako coś pozytywnego lub nawet pożądanego. Zazdrość może stanowić pospolitą reakcję człowieka, która może być uznana za oznakę miłości lub dbałości i troski o osobę, którą się kocha. Power i Dalgleish (za: P. de Silva, 1997) twierdzą, że zazdrość jest "często czymś pozytywnym, ponieważ może służyć podniesieniu na wyższy poziom zdolności komunikacji interpersonalnej i wzajemnego zrozumienia lub też może być ona pomocna w nauczeniu się rozpoznawania własnych emocji". Niekiedy partnerzy narzekają nawet na brak zazdrości u kochanej przez siebie osoby.

Poczucie wyłączności i znaczenie priorytetów w związku a zazdrość

Zazdrość stanowiąca przejaw nieprzystosowania społecznego jest powiązana z nierespektowaniem zasady wyłączności przez pary małżeńskie. W związkach małżeńskich lub innych, stałych relacjach, przestrzega się zasady wyłączności pary małżeńskiej lub pary zakochanych żyjącej w wolnym związku w kontaktach społecznych z osobami z zewnątrz, czy też z innymi parami zakochanych (wszystko ci przyjacielu dam, ale nie żonę!!!). Wyłączność ta dotyczy w szczególności współżycia płciowego. Naruszenie zasady wyłączności seksualnej jest uznawane za istotny powód zakończenia związku i stanowi prawną podstawę dla rozwodu w wielu krajach. Wyłączność miłości małżeńskiej jest także uznawana za kwestię o znaczeniu fundamentalnym w kulturach monogamicznych, tj. w większości państw europejskich oraz w USA - mając na uwadze te spośród nich, które mają korzenie chrześcijańskie (chodzi nie tylko o wyznanie rzymsko-katolickie).
Podkreśla się, że dwóch będących ze sobą partnerów, małżonków może mieć różne poglądy na temat takiej wyłączności i może to prowadzić do zazdrości, nawet jeśli nie ma żadnych podstaw dla podejrzewania niewierności lub doświadczania bliskości z udziałem osoby trzeciej. Na przykład, pewien mężczyzna uznał, że jego uczucie zazdrości powstawało wtedy, gdy jego żona zaczęła wyjeżdżać w interesach ze swoim kolegą z pracy. Niezgodność małżonków odnośnie wyłączności może odzwierciedlać kulturowe, podkulturowe lub po prostu indywidualne różnice. Dana osoba może sądzić, że wzięcie w ramiona przedstawiciela płci przeciwnej w geście przyjaznego powitania stanowi w pełni akceptowane zachowanie społeczne, podczas gdy, jej partner/partnerka może uznać, że takie zachowanie jest dopuszczalne wyłącznie w relacji między dwoma partnerami będącymi w intymnym, stałym związku. Uścisk dłoni, wyjście na obiad, dyskusja dotycząca spraw osobistych, wypicie razem herbaty, drinka, wymiana prezentów oraz wiele innych powszechnych zachowań stanowi często przyczynę niezgodności i sprzecznych oczekiwań małżonków w odniesieniu do tzw. wyłączności i może to prowadzić do problemów w relacji.
Czynnikiem powiązanym z wyłącznością jest tzw. precedens lub priorytet w związku. Partnerka/partner może być bardzo wrażliwa/y lub może czuć się łatwo zraniona/y, gdy ona/on widzi małżonka/małżonkę, jak swoim zachowaniem jakby zaprzeczają temu priorytetowi lub precedensowi, a konsekwencją takiego zachowania może być zazdrość.

Komponenty zjawiska zazdrości

Wśród zachowań stanowiących przejawy zazdrości wymienia się: wzajemne oskarżenia, przesłuchiwanie i nachalne odpytywanie partnerki/partnera, próby przejęcia kontroli nad niezależnością partnerki/partnera, szpiegowanie w różnych formach, w tym założenie podsłuchu telefonicznego, wynajęcie prywatnego detektywa, zapisywanie "dowodów" świadczących o niewierności partnera/partnerki, grożenie przemocą, oraz przemoc (P. da Silva, 1997).
Klinicyści powinni w swojej pracy terapeutycznej uwzględnić następujące aspekty:

Istotę zazdrości. Co niesie ze sobą zazdrość (np. wzajemne pretensje, narzekanie, żalenie się, wypytywanie, szpiegowanie, kłócenie się, usiłowanie wprowadzenia ograniczeń autonomii partnera/partnerki). Powinno się przeprowadzić pełną analizę w odniesieniu do subiektywnych uczuć, wrażeń oraz możliwych do obserwacji zachowań społecznych.
Dystres (dyskomfort, cierpienie) wywołany przez zazdrość, zarówno w osobie zazdrosnej, jak i u partnerki/partnera. Jak bardzo zmartwiony/a jest partner/partnerka? Zwykle to osoba mająca przeświadczenie, że jest zdradzana i zazdrosna z tego powodu jest bardziej zmartwiona oraz czuje się źle traktowana i bezradna. Jednak podejrzewany o zdradę partner/partnerka także może cierpieć w tej sytuacji.
Destruktywny wpływ zazdrości na związek i funkcjonowanie (np. może dojść do zaburzeń w sferze aktywności seksualnej pary małżeńskiej, mogą pojawić się groźby prawnej separacji małżeńskiej).
Wrażenia związane z zazdrością, w tym poglądy na temat zachowania partnera, a zwłaszcza poglądy na temat jej/jego niewierności.
Przemoc / grożenie przemocą, uzależnienie. W związku z tym, że przemoc często towarzyszy chorobliwej zazdrości, to ten aspekt powinno się dokładnie zbadać. Czy doszło do przemocy? Wobec kogo? Czy miało miejsce grożenie przemocą partnerce/partnerowi lub osobie trzeciej? Czy zazdrosny partner/partnerka nadużywa alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych, co sprawia, że ryzyko przemocy może wzrosnąć? W tym miejscu należy wspomnieć o tzw. zazdrości towarzyszącej chorobie alkoholowej, która stanowi irracjonalną, paranoiczną zazdrość często obserwowaną u nałogowych alkoholików (por. A. Reber, 1985).
Reakcje partnera/partnerki. Ważne jest, by nie tylko trafnie ocenić reakcję zazdrosnego partnera/partnerki czującego/czującej się jak ofiara w tej relacji z powodu domniemanej zdrady, ale uczynić to też z uwzględnieniem osoby podejrzewanej o niewierność małżeńską lub inną. W jaki sposób on/ona reaguje na nadmierne wypytywanie, oskarżenia lub próby kontrolowania swojego zachowania? Czy on/ona przejawiają zachowania, które prowokują lub ujawniają reakcje powodujące zazdrość u partnera/partnerki?
Ogólną jakość związku małżeńskiego. Należy oszacować ogólny poziom zadowolenia ze związku małżonków, tj. czy jest to, np. małżeństwo totalne, witalne, przyzwyczajone do konfliktów, zgodne. Można zastosować takie techniki badawcze jak GRIMS lub Spanier Dyadic Adjustment Scale czy też MARQ.
Ocenę jakości współżycia seksualnego. Często zbyt silna reakcja współmałżonka/współmałżonki na przejawianą przez partnera/partnerkę zazdrość może prowadzić do spadku aktywności seksualnej i w końcu do jej zaprzestania w związku.
Przeszłość osobistą w sferze intymnej. Powinno się zbadać wrażenia i problemy w poprzednich związkach małżeńskich oraz ewentualnie pozamałżeńskich. W badaniach należy uwzględnić zaburzenia w stanie zdrowia psychicznego partnerów.

Terapia zazdrości

Obejmuje następujące elementy:

Kontrolę złości, gniewu.
Ćwiczenie asertywności i zdolności komunikacyjnych - odwaga przy zadawaniu tzw. "trudnych intymnych pytań" partnerce/partnerowi dotyczących np. oceny współżycia.
Znieczulenie - dotyczy głównie relaksacji, ujawniającej się zmniejszeniem nasilenia bodźców powodujących zazdrość w różnych sytuacjach społecznych, np. dłuższa rozmowa żony z innym mężczyzną, wyjście męża z koleżanką na obiad.
Ochronę przed niepożądanym bodźcem i reakcją - stosuje się ten element w terapii zachowań obsesyjno-kompulsywnych. Osoba jest poddawana działaniu bodźców, które prowokują ją do przejawiania zachowań typowych dla zazdrości (sprawdzanie i przeszukiwanie torby lub kieszeni ukochanej osoby), a później stopniowo oducza się ją takich zachowań)
Powstrzymywanie się od niepożądanych myśli - technikę polegającą na powstrzymywaniu się od takiego sposobu myślenia, który przywołuje zazdrość, technikę zastępowania myśli w celu kontrolowania obsesyjnej zazdrości .
Terapię poznawczą - błędne percepcje, wyobrażenia, wrażenia, które leżą u podłoża zachowania cechującego zazdrość i zostaną ujawnione podczas badania a nastepnie stopniowo korygowane.
Odwrócenie, zamianę ról - zazdrosny/a partner/partnerka, będąca ofiarą jest proszona o odegranie roli osoby zdradzającej i vice versa - osoba zdradzająca odgrywa rolę ofiary (osoby zdradzanej).
Eksplorację płaszczyzn wyłączności - niezgodności, dysharmonii partnerów wobec respektowania zasady wyłączności małżeńskiej czy też intymnej w przypadku związku wolnego.
Technikę behawioralną - analizę interakcji między partnerami oraz pomoc w kształtowaniu nowych zachowań świadczących o mniejszej zazdrości o partnera/partnerkę.
Przewartościowanie uczucia zazdrości - pokazywanie zazdrości w tzw. jasnym świetle, jako zabieg psychoterapeutyczny.
Terapię farmakologiczną - stosowanie np. leków antydepresyjnych, przeciwlękowych (P. de Silva, 1997).

Badania empiryczne zazdrości

Zazdrość jest powiązana z cechami osobowości takimi jak brak poczucia bezpieczeństwa i niskie poczucie własnej wartości (Mead, Sullivan za: B. P. Buunk, 1997). W badaniach nad zazdrością najczęściej poddawaną eksploracji zmienną osobowościową było poczucie własnej wartości. Jednak uzyskane wyniki dotyczące związku między zazdrością a niskim poczuciem własnej wartości są raczej niespójne. Niezawsze bowiem stwierdzano korelację między tymi zmiennymi. Ponadto czasami zazdrość była powiązana z poczuciem własnej wartości tylko u mężczyzn, a czasem tylko u kobiet. Bardziej spójne wyniki dotyczą ujemnej korelacji między zazdrością a neurotyzmem i lękiem. B. P. Buunk (1997) zadaje dwa kluczowe pytania dotyczące zazdrości:

Za sprawą jakich procesów zmienne osobowościowe byłyby powiązane z zazdrością?
Dlaczego, na przykład, osoby neurotyczne byłyby bardziej zazdrosne?

Jedną z możliwych odpowiedzi jest fakt, że osobowość jest powiązana ze specyficznymi indywidualnymi różnicami w postawach wobec bliskich związków międzyludzkich, które sprawiają, że bardziej prawdopodobne będzie pojawienie się zazdrości. Cechą względną w tym kontekście jest styl przywiązania. Istnieją fakty, które potwierdzają, że osoby cechujące się stylami przywiązania opartymi na braku poczucia bezpieczeństwa, tj. te które charakteryzują się przywiązaniem unikającym oraz lękliwo-ambiwalentnym, ujawniają więcej zazdrości niż osoby mające styl przywiązania oparty na poczuciu bezpieczeństwa (Hazan i Shaver za: Buunk, 1997).
Istnieje jeszcze jedna dodatkowa zmienna dotycząca doświadczeń wyniesionych z rodziny pochodzenia, którą należy rozważyć badając wpływ zmiennych osobowościowych pod tym względem. Zmienną tą jest kolejność urodzenia dziecka. Można potwierdzić, że kolejność urodzenia jest powiązana z osobowością (Sulloway, za: Buunk, 1997), a wielu badaczy twierdzi, że rywalizacja między rodzeństwem może stanowić czynnik powodujący zazdrość u osób dorosłych (Clanton i Kosins za: Buunk, 1997). Jednak na pierwszy rzut oka jest trudno przewidzieć, czy dzieci urodzone jako pierwsze, czy te przychodzące na świat jako ostatnie będą bardziej zazdrosne. Można by dowieść, że dla dziecka pierworodnego doświadczanie konieczności dzielenia się miłością i uwagą pochodzącą od własnych rodziców z młodszym rodzeństwem, podczas gdy wcześniej dziecko to mogło cieszyć się "wyłącznością uczuć rodziców", może prowadzić do większej zazdrości. Jednak, patrząc z perspektywy ewolucyjnej, uznaje się, że rodzice często przekazują swoje materialne i niematerialne środki przede wszystkim na wychowanie i kształcenie dzieci pierworodnych, co oznacza, że dzieci urodzone później muszą zabiegać o te środki, w tym miłość i uwagę, swoich rodziców. Postawa polegająca na ciągłej walce o zdobycie i zatrzymanie przy sobie miłości drugiej osoby może silniej zakorzenić się w psychice dzieci później urodzonych niż dzieci pierworodnych. Należy jednak zauważyć, że analiza literatury na temat skutków kolejności urodzenia dla funkcjonowania psychicznego dziecka prowadzi do sprzecznych wniosków. Istnieją nawet pewne dowody na to, że dzieci urodzone jako pierwsze są inaczej traktowane przez rodziców, a nawet bardziej zaniedbywane (Baskett, Cohen, Adler, Beck i Irwin za: Buunk, 1997) oraz, że dorośli, którzy są pierworodnymi dziećmi mają gorsze samopoczucie (Fullerton, Ursano i Wetzler za: Buunk, 1997). Jednak istnieją także doniesienia, z których wynika, że dzieci narodzone jako pierwsze cechują się mniejszym nasileniem depresji (Gates, Lineberger i Crockett za: Buunk, 1997).
W badaniach empirycznych zazdrość jest uznawana za negatywną reakcję w obliczu właściwego, wyimaginowanego lub oczekiwanego emocjonalnego oraz seksualnego zaangażowania partnera/partnerki w kontakt z jakąś inną osobą (Buunk i Bringle za: Buunk, 1997; Ch.R. Harris, 2003). Zgodnie z tym założeniem, wielu badaczy dokonało operacjonalizacji pojęcia "zazdrość", pytając ludzi jak bardzo nerwowo zareagowaliby wtedy, kiedy ich partnerka/partner zaangażowałaby/łby się w pewne intymne zachowania z udziałem osoby trzeciej (Buunk, Bringle, Hansen za: Buunk, 1997). Ten rodzaj ujmowania pojęcia zazdrości nazywa się zazdrością reaktywną. Klinicyści, jak np. Hoaken uznają tego typu zazdrość za zazdrość sprowokowaną. W prezentowanych badaniach Buunk (1997) poddano eksploracji także dwa pozostałe rodzaje zazdrości. Pierwszym z nich, jest zazdrość ochronna, zapobiegawcza w której osoba reaguje zbyt intensywnie nawet na nieznaczne oznaki zainteresowania partnera/partenrki osobą trzecią, i podejmuje znaczny wysiłek, aby zapobiec intymnemu kontaktowi swojego partnera/partnerki z osobą trzecią. Na przykład, mężowie mogą stosować przemoc, aby ograniczyć autonomię swoich żon, na skutek braku poczucia bezpieczeństwa w obliczu pojawienia zwykłej możliwości niewierności żony (Daly, Wilson i Weghorst za: Buunk, 1997). Co ciekawe, istnieje dowód naukowy na to, że istnienie i utrwalanie się agorafobii (lęku przestrzeni) wśród kobiet może być związane ze skrajną zazdrością ze strony ich mężów (Hafner za: Buunk, 1997). Podobne zjawisko jak zazdrość zapobiegawcza zostało nazwane zazdrością cechującą się podejrzliwością opisaną przez Bringle, zazdrością behawioralną opisaną przez Pfeiffer i Wong oraz zazdrością niesprowokowaną opisaną przez Hoaken. Koncentracja na możliwości prawdopodobnego zaangażowania seksualnego i emocjonalnego partnera w kontakt z kimś innym, może także przyjąć formę bardziej skierowanej do wewnątrz zazdrości lękowej. Doświadczanie tego typu zazdrości polega na aktywnym procesie poznawczym osoby, polegającym na tym, że osoba ta wyobraża sobie sceny, w których partner/partnerka jest zainteresowany/a kontaktem z kimś innym, co prowadzi do większego lub mniejszego obsesyjnego lęku, zdenerwowania, podejrzliwości i zamartwiania się.
Wyniki badań Buunk (1997) ujawniły, że:

Wszystkie formy zazdrości były częściej obecne u ludzi o wysokim poziomie neurotyzmu, lęku społecznego, sztywności i wrogości. Tendencja taka miała miejsce zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn.
Zazdrość występowała wyraźniej u kobiet o niskim poczuciu własnej wartości, czego nie stwierdzono wśród mężczyzn.
Badani, którzy cechowali się stylem unikającym w związkach interpersonalnych, charakteryzowali się w szczególności dominacją i sztywnością, a badani manifestujący styl lękowo-ambiwalentny wykazywali wyższy poziom wrogości i neurotyzmu i niższe poczucie własnej wartości.
Najsilniej zazdrość przejawiali badani cechujący się stylem lękowo-ambiwalentnym, następnie unikającym. Najmniej zazdrośni byli badani ujawniający styl przywiązania oparty na poczuciu bezpieczeństwa. Różnica między stylem lękowo-ambiwalentnym, a unikającym wydaje się łatwa do zrozumienia: dla osoby trzymającej się kurczowo swojego związku, lęk przed utratą drugiej osoby musi stanowić kluczową sprawę. Jednak nie jest jasne dlaczego styl unikający będzie towarzyszył zazdrości, skoro można dowieść, że osoby z takim stylem unikają zaangażowania intymnego, będą mniej zależne w swoich związkach i będą zatem doświadczać mniejszego poczucia zazdrości. Jednym z możliwych wyjaśnień względnie wysokiego poziomu zazdrości wśród badanych cechujących się unikającym stylem, jest to, że te osoby są właściwie zależne od swojego partnera/partnerki, ale czują, że nie zaspokajają potrzeb partnera/partenrki przez swoją postawę dystansu i są zatem zainteresowane utratą partnera/partnerki. Wbrew przyjętemu założeniu, cechy osobowościowe nie oddziaływały na zazdrość za sprawą stylu przywiązania, ale ten styl wywierał skutek na nasilenie uczucia zazdrości bez względu na cechy osobowościowe.
Dorośli, którzy jako dzieci byli urodzeni później byli bardziej zazdrośni niż dorośli, którzy byli pierworodnymi dziećmi (synami, córkami) swoich rodziców.

Odrębnym, ważnym aspektem są różnice między kobietami i mężczyznami w odniesieniu do zazdrości. Odkrywając znaczenie płci dla przejawiania zazdrości w kilku kontekstach (niewierność, seksualność, erotyzm itp.) odwoływano się do teorii ewolucji, psychologii i fizjologii. Patrząc z perspektywy ewolucji, to raczej kobiecie groziła utrata wsparcia materialnego ze strony mężczyzny w dwóch sytuacjach. Żyjąc w monogamicznym związku małżeńskim, kobieta ryzykowała tym, że jej mąż będzie wspierał i hołubił jeszcze jakąś inną kobietę (kochankę), z którą miał romans (częściowa utrata wsparcia) lub też ryzykowała, że odejdzie on do innej kobiety (zupełna strata wsparcia). Natomiast, mając na uwadze związek małżeński poligamiczny, kobieta ryzykowała tym, że jej mąż będzie bardziej wspierał i hołubił inne kobiety (żony) oraz ich, a nie jej, dzieci. D.M. Buss in. założyli więc, że kobiety w porównaniu z mężczyznami mogą inaczej ujawniać zazdrość o partnera w obliczu możliwości utraty uwagi i wsparcia ze strony męża, czy partnera bez względu na rodzaj związku (monogamia, poligamia). Ponadto uznali oni, że kobiety i mężczyźni powinni różnić się nasileniem odczuwanego dystresu wywołanego seksualną i emocjonalną niewiernością partnera/partnerki (D.M. Buss i in., 1992, s. 251).
Badania D.M. Buss i in. ujawniły, że ponad dwa razy więcej mężczyzn niż kobiet byłoby silniej dotkniętych w sytuacji, w której partnerka/partner byliby zaangażowani w związek z kimś innym (w przypadku niewierności emocjonalnej, psychicznej nie stwierdzono takiej różnicy). Badane kobiety przyznały zaś, że doświadczyłyby większego bólu psychicznego z powodu niewierności emocjonalnej partnera niż na skutek jego niewierności seksualnej (tzw. skoku w bok partnera), bez względu na to, czy były w stałym związku, czy nie. W przypadku badanych mężczyzn zanotowano istotną różnicę między tymi badanymi, którzy byli i tymi którzy, nie byli w związku intymnym o podłożu seksualnym. Ponad połowa mężczyzn, którzy współżyli z partnerką, będąc w stałych związkach, stwierdziła, że silniej przeżywałaby niewierność seksualną niż emocjonalną partnerki, przy czym 29% mężczyzn, którzy nigdy nie byli w takim związku, miała takie poglądy (D.M. Buss i in., 1992, s. 254). Wydaje się więc, że płeć różnicuje sposób przeżywania zazdrości. U mężczyzn silniej obecna może być zazdrość o partnerkę z powodu np. podejrzenia lub zaistnienia seksu pozamałżeńskiego. U kobiet zaś zazdrość o partnera częściej ulega zaognieniu pod wpływem niewierności emocjonalnej, psychicznej (bliskości emocjonalnej mężczyzny w relacji z inną, tą drugą kobietą). Prawidłowość ta została także potwierdzona w innych badaniach (por. Ch.R. Harris i N. Christenfeld, 1996). Ważne jest przy tym spostrzeżenie, że kobiety mogą nie być zainteresowane "scenariuszami wydarzeń składających się na zdradę partnera", ponieważ wierzą w to, że ich partnerzy uprawiają tylko tzw. "seks bez miłości", a mężczyżni silniej przeżywają niewierność o podłożu seksualnym, ponieważ uważają, że współżycie płciowe ich partnerek z innymi mężczyznami, bez towarzyszącej mu niewierności emocjonalnej, psychicznej jest mało prawdopodobne (Ch.R. Harris i N. Christenfeld, 1996).
Jednak trafność obserwacji i interpretacji D.M. Buss i współpracowników oraz w pewnym sensie Ch.R. Harris i N. Christenfeld została podważona w badaniach na temat tzw. ewolucyjnego podłoża różnic płciowych w zakresie doświadczania zazdrości z powodu niewierności psychicznej i seksualnej (por. D.A. DeSteno i P. Salovey, 1996). Zaproponowano tzw. hipotezę podwójnej sekwencji akcji, podwójnego kadru, ujęcia (ang. double-shot hypothesis). Zgodnie z nią niektórzy ludzie są przekonani, że emocjonalna i seksualna niewierność nie stanowią zdarzeń niezależnych od siebie lub niepowiązanych ze sobą. Na skutek tego, podczas badania wybiorą oni ten rodzaj niewierności, który lepiej wyjaśnia, tłumaczy istotę tego drugiego rodzaju zdrady, wtedy kiedy badacz poprosi ich o wskazanie, który typ niewierności uczyni ich bardziej zazdrosnymi o partnerkę/partnera. Na przykład, niewierność emocjonalna, może dla niektórych osób oznaczać, że niewierność o podłożu seksualnym już ma miejsce lub niebawem nastąpi. Mamy wtedy do czynienia z percepcją braku niezależności tych zdarzeń, która może łączyć się z płcią człowieka w niektórych grupach badanych. Kobiety częściej niż mężczyźni mogą spodziewać się, że emocjonalna niewierność ich partnerów oznacza powiązaną z nią seksualną niewierność (D.A. DeSteno i P. Salovey, 1996). Hipotezę tę potwierdzają wyniki badań uzyskane przez D.A. DeSteno i P. Salovey. Mając na uwadze istniejące kontrowersje, wyniki dotyczące istoty zależności między płcią badanych a zazdrością uzyskane przez Buss i in. można by lepiej wyjaśnić przez uwzględnienie indywidualnych poglądów badanych i odwołanie się do analizy kowariancji niewierności seksualnej i emocjonalnej (por. D.A. DeSteno i P. Salovey, 1996).

Reasumując, można powiedzieć, że skrajna zazdrość jest własnością osobowości, utrudniającą lub nawet uniemożliwiającą budowanie związków międzyludzkich opartych na prawdziwej miłości. Wbrew temu co się potocznie twierdzi, że bez zazdrości nie ma miłości, wydaje się, że prawdziwa miłość nie niesie ze sobą zazdrości. Jeśli się kocha jakąś kobietę, to ma się do niej bezgraniczne zaufanie. W tym momencie zazdrość nie ma racji bytu. Aczkolwiek zdarza się, jak to w życiu często bywa, że to wzajemne zaufanie zostaje naruszone i wtedy właśnie pojawia się zazdrość, która może zniszczyć każdy związek międzyludzki, nie tylko małżeński. Zazdrość może także zabić najwspanialszą przyjaźń. Patologiczną, w tym miejscu mam na myśli chorobliwą, zazdrość (występującą w skrajnym nasileniu) można wygaszać, stosując oddziaływania psychoterapeutyczne mające na celu stopniowe zwiększanie poczucia własnej wartości oraz poczucia bezpieczeństwa, a także sukcesywne zmniejszanie poczucia lęku społecznego, poziomu neurotyzmu i podejrzliwości. Jednakże, kontrolowanie zazdrości, szczególnie w sytuacji, gdy jest się w związku małżeńskim z kobietą piękną, cieszącą się zainteresowaniem wielu mężczyzn, jest niezwykle trudne, bądź wręcz niemożliwe. Tak więc współcześnie, chcąc niejako uniknąć chorobliwej zazdrości, mężczyźni często wybierają na żony i matki swoich dzieci kobiety o przeciętnej, niższej niż przeciętna urodzie lub pozbawione w ogóle jakiegokolwiek uroku, a romanse mają z kobietami pięknymi. Ich zachowanie przypomina więc dzieci kierujące się, przede wszystkim, poczuciem bezpieczeństwa. Podobna, odwrotna prawidłowość ma chyba miejsce w odniesieniu do przystojnych mężczyzn, z którymi często kobiety boją się wstępować w związki małżeńskie, gdyż mogą oni naruszyć ich poczucie bezpieczeństwa.
Ważnym problemem jest znaczenie płci, cech osobowości człowieka, zaburzeń emocjonalnych, seksualności, teorii ewolucji dla przejawiania różnych form zazdrości. W tym przypadku, badania powinno się kontynuować, ponieważ nie wszystko jeszcze wiadomo na temat tych zależności oraz ich trafnych i sprawdzonych naukowo intepretacji.

Na początek

Literatura:

Buss D.M., Larsen R., Westen D., Semmelroth J. (1992). Sex differences in jealousy: evolution, physiology, and psychology. Psychological Science, 3, 251-255.
Buunk B. P. (1997). Personality, birth order and attachment styles as related to various types of jealousy. Personality and Individual Differences, 23, 997 – 1006.
Harris Ch.R., Christenfeld N. (1996). Gender, jealousy, and reason.Psychological Science, 7, 364-366.
Harris Ch.R. (2003). Factors associated with jealousy over real and imagined infidelity: an examination of the social-cognitive and evolutionary psychology perspectives. Psychology of Women Quarterly, 27, 319-329.
P.de Silva (1997). Invited essay. Jealousy in couple relationships: nature, assessment and therapy. Behaviour Research and Therapy, 35, 973 - 985.
DeSteno D.A., Salovey P. (1996). Evolutionary origins of sex differences in jealousy? Questioning the "fitness" of the model. Psychological Science, 7, 367-372.