ZABURZENIA W ZACHOWANIU W NAUKACH NIEMEDYCZNYCH

Wprowadzenie

W naukach niemedycznych (psychologii, pedagogice, socjologii, kryminologii) spotyka się dużo większą różnorodność terminologii oraz prób sklasyfikowania zaburzeń zachowania niż w naukach medycznych. Behavior disorders, problems of conduct, problem behavior, social maladjustment, rule-violating behavior, challenging behavior, derailment, derailed, emotional and behavioural difficulties, deviant behavior, acting-out behavior, emotional disturbance, disruptive behavior, to określenia, które pojawiają się w języku angielskim w tym kontekście.

Zaburzenia zachowania a zaburzenia emocjonalne

Zdaniem A.S. Rebera (1985) zaburzenie zachowania (behavior disorder) to ogólny termin odnoszący się do odchylonego lub świadczącego o złym przystosowaniu zachowania, którego skutki są tak poważne, że skupiają uwagę specjalistów (klinicystów i terapeutów). Podobnie określenie behavior disorder jest rozumiane przez innych badaczy. Według Kirka (za: R.M.Smith, J.T.Neisworth, 1975) zaburzenia zachowania (behavior disorders) oznaczają odchylenie od zachowania właściwego dla określonego wieku, które w sposób istotny zakłóca własny rozwój dziecka i życie innych ludzi. R.M.Smith, J.T.Neisworth (1975) podkreślają, że zaburzenia zachowania są opisywane jako odchylenie od norm kulturowych, które są zmienne, co sprawia, że opracowanie precyzyjnej definicji jest kwestią trudną. Różnicowanie zachowania odchylonego od normy i normalnego nie jest proste i wymaga uwzględnienia wielu kryteriów.
Poza określeniem behavior disorder w literaturze obecny jest także termin problem behavior. Zachowanie problemowe (problem behavior) obejmuje te reakcje jednostki, które są niezrozumiałe dla innych ludzi z powodu antysocjalności, destruktywności, wybuchowości. Reakcje te są wskaźnikami złego przystosowania społecznego (A.S. Reber, 1985). Ich ważną cechą jest to, że występują głównie u ludzi w wieku dorastania, którzy cechują się niskim poziomem religijności i większą akceptacją dewiacji. Zachowania problemowe mogą mieć także związek z tzw. zachowaniami ryzykanckimi o zabarwieniu negatywnym.
Kolejnym terminem stosowanym głównie przez pedagogów w Wielkiej Brytanii jest określenie zaburzenia zachowania i emocji (EBD). EBD używa się do określenia dzieci, których emocje i zachowania wywierają negatywny wpływ na proces ich uczenia się oraz na szkolne środowisko rówieśnicze. Podstawą rozpoznania EBD u dziecka są opinie nauczycieli i rodziców, głoszące, że mamy do czynienia ze szczególnie poważnym problemem w sferze emocji i zachowania. Podkreśla się, że problem emocjonalno-behawioralny jest bardziej w przypadku EBD wyraźny niż zwykłe złe zachowanie ucznia w klasie i naturalne reakcje emocjonalne na przejściowy stres, ale cechuje się mniejszym nasileniem niż problemy wywołane zaburzeniami psychiatrycznymi. Istnieją dwie formy EBD: objawiające się eksterioryzacją (uzewnętrznieniem) lub też interioryzacją (uwewnętrznieniem). U dziecka z EBD objawiającego się eksterioryzacją obserwuje się różne formy agresji, dokuczanie, częste napady wściekłości, nadpobudliwość i inne zachowania antyspołeczne. Natomiast w przypadku stwierdzenia EBD objawiającego się interioryzacją rejestrujemy obojętność, niechęć do nawiązywania kontaktów interpersonalnych, tendencję do unikania interakcji społecznych i do izolowania się, niepokoju, bojaźliwości, więc raczej aspołecznego, a nie antyspołecznego zachowania (P. Cooper, K. Ideus, 2001). W tym miejscu należy wspomnieć, że dwa opisane przez P. Coopera i K. Ideusa typy EBD przypominają znane z typologii psychologicznej Achenbacha zachowania internalizacyjne oraz eksternalizacyjne. Podstawą stwierdzenia zachowań internalizacyjnych, cechujących się rzutowaniem problemów do wnętrza jest nadmierne poczucie kontroli, natomiast eksternalizacyjnych, które dotyczą rzutowania problemów na zewnątrz słabe poczucie kontroli sfery reaktywnej (por. B. Urban, 2000).
Ponadto istnieje postać EBD o podłożu kulturowym, środowiskowym, którą można zidentyfikować wtedy, gdy przyczyną zaburzeń zachowania i emocji są uraz psychiczny, czy też przeżycia traumatyczne spowodowane dysfunkcjonalnością i dysfunkcyjnością rodziny (P. Cooper , K. Ideus, 2001). Dysfunkcjonalność ujawnia się zaburzeniem funkcjonowania rodziny jako systemu psychospołecznego, niską spójnością, adaptacyjnością i komunikatywnością, sztywnymi lub rozmytymi granicami, nieradzeniem sobie ze stresem, kryzysem sytuacyjnym lub rozwojowym. Natomiast dysfunkcyjność ma miejsce wtedy, gdy rodzina nie pełni w sposób właściwy jakichś funkcji (W.Kopaliński, 1989 za: D.M. Bartnicka, 2003).
Swoistą formą zaburzeń zachowania jest wyrażanie przez dziecko w sposób niekontrolowany negatywnych emocji (acting-out behavior). Często ma to miejsce w rodzinie dotkniętej niepełnosprawnością lub chorobą jednego z dzieci. W takiej specyficznej sytuacji powodem "skrajnych reakcji emocjonalnych" u dziecka sprawnego jest zachowanie jego niepełnosprawnego rodzeństwa lub członków rodziny (np. rodziców) działających w jego imieniu.
Zachowanie typu acting-out polega na:

Ciekawą próbę usystematyzowania terminologii i fenomenologii zaburzeń zachowania podjęli R.M.Smith, J.T.Neisworth (1975). Podkreślając, że zaburzenia zachowania są od lat przedmiotem zainteresowania pedagogiki specjalnej w USA autorzy wyodrębniają ich dwie postaci:

  1. Problemy w zachowaniu (problems of conduct) i niedostosowanie/nieprzystosowanie społeczne (social maladjustment). Zachowania te są szkodliwe dla innych, nieakceptowane przez społeczeństwo i zwykle prowadzą do naruszania norm uwarunkowanych kulturowo. Naruszają ogólne standardy w środowisku rodzinnym, szkolnym i podlegają karaniu w grupie rówieśniczej. Cechują się agresywnością, nieposłuszeństwem, szkodliwością dla innych, buntowniczością, niezdolnością do współpracy. Czasami stosuje się termin juvenile delinquent.
  2. Problemy osobowościowe i zaburzenia emocjonalne (R.M.Smith, J.T.Neisworth, 1975).

Zaburzenia zachowania są więc kojarzone nie tylko z zachowaniami problemowymi, niedostosowaniem społecznym, ale także ze sferą osobowościową i emocjonalną.
Reasumując można powiedzieć, że zaburzenia zachowania i zaburzenia emocjonalne, znajdują się we wzajemnych związkach przyczynowo-skutkowych. Jest to szczególnie widoczne na gruncie nauk niemedycznych.

Zaburzenia w zachowaniu a niedostosowanie społeczne i nieprzystosowanie społeczne

W polskiej literaturze niemedycznej zwraca się szczególną uwagę na „istnienie silnych więzów pokrewieństwa” między pojęciem zaburzenia w zachowaniu a terminem niedostosowanie społeczne, co potwierdzałoby zasadność zaproponowanej przez R.M.Smith, J.T.Neisworth, (1975) koncepcji. U niektórych badaczy pojawiła się nawet skłonność do zastępowania terminu „zaburzenia w zachowaniu” pojęciem „niedostosowanie społeczne” lub też do utożsamiania występowania zaburzeń emocjonalnych i zachowania ze wstępnym etapem społecznego niedostosowania (B. Urban, 2000). Ponadto, w polskiej literaturze niemedycznej przedmiotu stwierdza się różnorodność, a zarazem kontrowersyjność w zakresie stosowanej w kontekście zaburzeń zachowania i zaburzeń emocjonalnych terminologii. Weźmy na przykład pod uwagę kwestię różnicowania terminów „niedostosowanie” i „nieprzystosowanie społeczne” odnoszących się, de facto, zarówno do zaburzeń zachowania jak i emocjonalności. Na przykład, zahamowanie w koncepcji niedostosowania społecznego Stotta wiąże się z neurotycznością, lękliwością, bojaźliwością; a więc z przejawami wysokiego poziomu lęku; natomiastaspołeczność, ma związek z socjopatią, psychopatią, którym towarzyszy często deficyt lęku społecznego (por. B. Urban, 2000). Tak więc w tym przypadku nasilenie poczucia lęku warunkuje występowanie określonych skrajnie odmiennych form niedostosowania społecznego. Stąd zaburzenie zachowania i zaburzenie emocjonalne wzajemnie się uzupełniają, będąc zjawiskami odrębnymi.
Określenie „niedostosowany” (inadapté) wprowadziła z języka francuskiego M. Grzegorzewska – twórczyni polskiej pedagogiki specjalnej. W języku francuskim termin inadapté opisuje dziecko ujawniające deficyt intelektualny lub zaburzenia emocjonalne, które sprawiają, że jest ono niezdolne do funkcjonowania w normalnych warunkach życia społecznego. Wśród wyrazów bliskoznacznych dla inadapté znajdujemy zaś asocjalny, wykluczony, marginalny (Le Nouveau Petit Robert dictionnaire alphabétique et analogique de la langue française, Josette Rey-Debove i Alain Rey, Paris 1994). Z zamieszczonej definicji słowa inadapté wynika, że za „niedostosowaną” może być uważana także osoba wykazująca niedorozwój umysłowy. Tak więc zaprezentowane rozumienie słowa inadapté jest tylko częściowo zgodne z tym, w jaki sposób zostało ono zastosowane przez M. Grzegorzewską, która za młodzież niedostosowaną uznawała tych wszystkich wychowanków, którzy ze względu na przejawiane problemy wymagali stosowania w praktyce pedagogicznej innych środków, czy też oddziaływań niż pozostałe jednostki specjalne (M. Grzegorzewska za: K. Pospiszyl, E. Żabczyńska; 1980). Podobnie rozumiały omawiane określenia J. Doroszewska oraz Z. Sękowska – kontynuatorki dzieła M. Grzegorzewskiej, rezerwując termin „niedostosowanie społeczne” dla dzieci i młodzieży naruszającej normy prawne i obyczajowe, ujawniającej zaburzenia emocji, osobowości oraz zachowania (por. J. Doroszewska, 1981; Z. Sękowska, 1985). Inni badacze wywodzący się z kręgów niemedycznych używają zarówno terminu niedostosowanie jak i nieprzystosowanie społeczne. Kryminolodzy np. preferują określenie nieprzystosowanie społeczne (B. Hołyst, 1989). Ten specjalista zwraca ponadto uwagę, co ciekawe, nie tylko na negatywny, ale i pozytywny aspekt tego zjawiska, czyli tzw. nieprzystosowanie twórcze (por. B. Hołyst, 1989). W koncepcji dezintegracji pozytywnej K. Dąbrowskiego istnieje zaś tzw. nieprzystosowanie pozytywne znane w literaturze anglojęzycznej jako positive maladjustment (K. Dąbrowski, 1979).
Przejawianie postawy kreatywnej nie zawsze jest zgodne z takim sposobem przystosowania się do zmieniających się warunków życia społecznego, który polega na społecznym konformiźmie. Podporządkowanie się, czy też zależność wobec norm respektowanych przez grupę społeczną nie jest, de facto, oznaką twórczości, czy też innowacyjności.
W literaturze można również odnaleźć krytyczne opinie na temat terminów niedostosowanie i nieprzystosowanie społeczne. Na przykład, K. Pospiszyl uważa, że etymologicznie rzecz ujmując zarówno pojęcia niedostosowanie, jak i nieprzystosowanie zawierają przedrostek nie- i mogą mylnie sugerować brak przystosowania, a zatem są nielogiczne (K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, 1980). W świetle zaprezentowanych poglądów K. Pospiszyla niewłaściwym i nielogicznym abstraktem dostosowanie-niedostosowanie społeczne posługuje się także O. Lipkowski (1980).
Słuszność stanowiska K. Pospiszyla potwierdza fakt, że każdy człowiek, aby mógł utrzymać się przy życiu, musi przystosowywać się do wciąż zmieniających się warunków zewnętrznych oraz wewnętrznych, a brak przystosowania mógłby oznaczać po prostu koniec egzystencji. Przystosowanie jest procesem dynamicznym, ciągłym i przebiegającym na continuum gromadzonych na przestrzeni całego życia przez jednostkę doświadczeń zarówno pozytywnych jak i negatywnych, który może być oceniany na płaszczyźnie etycznej, moralnej. Nie jest więc błędem logicznym mówienie o dobrym lub złym przystosowaniu, czy też dostosowaniu społecznym. Jednakże podobnie jak w przypadku określeń dobro-zło, norma-patologia, zdrowie-choroba, dojrzałość-niedojrzałość, integracja-dezintegracja, organizacja-dezorganizacja, tak i schemat pojęciowy dobre przystosowanie społeczne-złe przystosowanie społeczne służy uproszczeniu rzeczywistości badawczej do modelu dwubiegunowego. Z pewnością takie szufladkowanie jest pomocne dla „prowadzącego badania w laboratorium naukowca”, ale nie odzwierciedla prawdy obiektywnej. Na przykład, osiągnięcie stadium dezintegracji pozytywnej, świadczy o pełnej dojrzałości, a nie o niedojrzałości jednostki. Kolejnym przykładem jest sytuacja, w której uczeń dyslektyczny wykazując normę intelektualną, jednocześnie ujawnia patologiczne opóźnienia w zakresie czytania (zbyt wolne tempo czytania, stosowanie niedojrzałych technik przy czytaniu, czy też słabe rozumienie czytanego tekstu).
W języku angielskim obowiązują zaś takie same uproszczenia well-adjusted-maladjusted oraz adjustment-maladjustment.A. S. Reber (1985) pisze, że złe, niewłaściwe przystosowanie (maladjustment) jest przeciwieństwem przystosowania (adjustment). Wskaźnikiem przystosowania jest obecność związku, jaki kształtuje każdy organizm w relacji ze środowiskiem. Określenie adjustment odnosi się zdaniem A. S. Rebera do przystosowania w sensie społecznym i psychicznym, czy też do osoby dobrze przystosowanej (well-adjusted). Osoba dobrze przystosowana cechuje się zaangażowaniem w pełnym, dogłębnym, ciągłym i aktywnym procesie rozwijania swojego potencjału, nie tylko reagując na bodźce ze środowiska, ale także przekształcając je i zmieniając w skuteczny oraz właściwy sposób. Podkreśla się także subtelne, negatywne konotacje tego terminu w kontekście semantycznego podobieństwa z pojęciem konformizmu (por. A. S. Reber, 1985).
W tym miejscu należy wspomnieć o tym, że dobre przystosowanie nie musi wcale oznaczać konformizmu tj. postawy cechującej się zależnością, czy wręcz uległością wobec norm grupowych. Dla potwierdzenia zasadności zaprezentowanych na ten temat poglądów Hilgarda (por. K. Pospiszyl, 1980) należy w dużym skrócie przywołać koncepcję konformizmu społecznego Crutchfielda i Wallisa (za: J. T. Tedeschi, S. Lindskold, 1976). Zgodnie z założeniami tych koncepcji człowiek może reagować na presję wywieraną przez grupę społeczną konformizmem, antykonformizmem, niezależnością i zmiennością. Crutchfield zaproponował trójczłonową klasyfikację sposobów reagowania jednostki na presję grupową. Jednostka może ustąpić, czyli zachować się konformistycznie, może podtrzymywać swoją niezależność przez czynienie tego samego w obliczu presji, co czyniłaby w sytuacji braku nacisku ze strony grupy lub może reagować, zachowując się zupełnie przeciwnie do wzorca oczekiwanego przez grupę (antykonformizm). Autorem innej, aczkolwiek opartej na pomyśle Crutchfielda teorii, jest Willis (por. J. T. Tedeschi, S. Lindskold, 1976). Willis wyodrębnił dwa rodzaje reakcji na presję grupy: konformizm – antykonformizm oraz niezależność – zmienność. Punkt środkowy na continuum niezależność – zmienność oddaje pełną zależność od normy, do której jednostka się przystosowuje bądź, której się przeciwstawia. Przesunięcie się albo na lewo, albo na prawo od punktu środkowego wskazuje na mniejszą zależność od normy, a punkt znajdujący się na końcu linii po prawej stronie odzwierciedla pełną niezależność (Willis za: J.T. Tedeschi, S. Lindskold, 1976).
Ogólnie, konformizm cechuje się pełną zależnością od normy grupowej, postępowaniem zgodnym z oczekiwaniami grupy, a antykonformizm polega na robieniu czegoś, co jest sprzeczne z oczekiwaniami grupy. Stopień, w jakim przeciwstawiamy się nieakceptowanym normom grupowym można oszacować na continuum.
Tak więc, mając na myśli przedstawioną w skrócie teorię Willisa oraz konstrukt pojęciowy dobre-złe przystosowanie społeczne, nie można założyć, iż konformizm wiąże się z dobrym, natomiast niezależność, antykonformizm, zmienność ze złym przystosowaniem społecznym, gdyż jest to uproszczenie. Na przykład, funkcjonowanie niezależne od norm społecznych, prawnych, obyczajowych może być zarówno z etycznego punktu widzenia niewłaściwe, a nawet skrajnie szkodliwe społecznie jak i cenne. W tym pierwszym przypadku możemy mieć do czynienia z asocjalnością (por. A. S. Reber, 1985), natomiast w drugim z postawą twórczą, bez której nie byłoby innowacyjności ani postępu (por. B. Hołyst, 1989).

Zaburzenia w zachowaniu i niedostosowanie społeczne a zachowanie dewiacyjne

Już sam pogląd wygłoszony przez H. Beckera (za: B. Urban, 2003): "dewiacja to zachowanie, które ludzie tak nazwali" przekonuje nas o istnieniu silnych zależności między zaburzeniami w zachowaniu a zachowaniami dewiacyjnymi. Zastosowanie pojęć socjologicznych takich jak: zachowanie dewiacyjne, czy też dewiacja ma na celu odsłonięcie jeszcze jednego aspektu ważnego dla problematyki zaburzeń w zachowaniu i niedostosowania społecznego, a mianowicie udziału społeczeństwa, grupy społecznej, czy też państwa w klasyfikowaniu takich zachowań. Z punktu widzenia dewiacji negatywnej (podnormalnej) i pozytywnej (nadnormalnej) (por. M. S. Szczepański, 1999) przydatna dla precyzyjnego określenia obszaru pojęciowego zachowań dewiacyjnych może być klasyfikacja autorstwa A. B. Smith i H. Pollack (za: B. Urban, 2003). Zachowania dewiacyjne obejmują trzy grupy:

  1. Zachowania nielegalne – będące przedmiotem karania na mocy istniejących kodeksów. Przypuszczalnie chodzi tutaj o te patologiczne reakcje ujawniane w relacji ze środowiskiem społecznym, czy też zaburzenia w zachowaniu, które stanowią naruszenie zasad Kodeksu Karnego, a zatem są niezgodne z obowiązującym prawem karnym. W tym przypadku chodzi o te zachowania dewiacyjne, które nazywamy przestępczymi.
  2. Zachowania niemoralne – czyli te przejawy postępowania człowieka, które są niezgodne z zasadami etycznymi. Ich źródłem są światopogląd i dominujący system wartości danego społeczeństwa. Przejawem zachowań niemoralnych mogą być lubieżność, homoseksualizm, gambling (zamiłowanie do hazardu), pijaństwo, prostytucja, obżarstwo. Nie wywierają one szkód społecznych w sposób bezpośredni, jak zachowania w punkcie 1, lecz wyrządzają krzywdy innym pośrednio (np. pijaństwo jest przyczyną wielu wypadków, a prostytucja i homoseksualizm sprzyjają rozprzestrzenianiu się AIDS oraz postaw hedonistycznych).
  3. Zachowania „w złym stylu”, „pozbawione dobrego smaku”, niezgodne z kulturą życia codziennego, obyczajowością. Są one wyrazem dewiacyjnego stylu bycia. Nie podlegają penalizacji, ani moralnemu potępieniu, lecz budzą dezaprobatę społeczną. Przejawem takich zachowań jest dziwaczne ubieranie się, noszenie ekstrawaganckiej fryzury, będące oznaką nonkonformizmu, czy też posługiwanie się wywierającą silny wpływ na opinię publiczną w warunkach określonego społeczeństwa symboliką np. swastyką, sierpem i młotem, krzyżem, gwiazdą Dawida, czy też magicznym pentagramem. Swastyka w społeczeństwie polskim kojarzy się z hitleryzmem, a sierp i młot z komunizmem. Krzyż to najważniejszy symbol dla chrześcijaństwa, natomiast gwiazda Dawida to symbol semicki. Pentagram, to także symbol semicki, ale wykorzystywany w rytuałach satanistycznych. Ważne w tym kontekście jest nie tylko jakim symbolem się posługujemy, ale także i to, w jakim ma to miejsce społeczeństwie i kulturze. Na przykład, swastyka to symbol hinduski, który w kulturze indyjskiej nie ma żadnego związku z ludobójstwem, którego sprawcą był hitleryzm.

Reasumując, można powiedzieć, że określenie „zachowanie dewiacyjne” ma, patrząc z perspektywy nauk niemedycznych, najszerszy zakres i jest najbardziej pojemne. Obejmuje zarówno zaburzenia zachowania oraz emocjonalności, niedostosowanie społeczne, jak i zachowania przestępcze o różnym nasileniu ze względu na wyrządzaną społeczeństwu krzywdę. Należy w tym miejscu zauważyć, że spośród zachowań, które można uznać za dewiacyjne, tylko zachowania antysocjalne cechują się trwałością (por. M. Radochoński, 1996), natomiast znaczną zmienność obserwuje się w z zakresie kryteriów pozostałych zachowań dewiacyjnych, które możnaby nazwać asocjalnymi (por. B. Urban, 2003). Wykorzystuję w tym przypadku definicje terminów „antysocjalny” i „asocjalny” zaproponowane przez A. S. Rebera. Będąc świadomym synonimicznego rozumienia tych określeń przez innych badaczy, Reber różnicuje ich znaczenie (por. A. S. Reber, 1985).

LITERATURA:

Bartnicka D.M. (2003). Doświadczanie jakości życia w rodzinach dysfunkcyjnych, w: Poraj G., Rostowski J. (red.) Zagrożenia życia rodzinnego. Wydawnictwo UŁ Łódź.
Cooper P., Ideus K. (2001). Zrozumieć dziecko z nadpobudliwością psychoruchową. Poradnik dla rodziców i nauczycieli. APS Warszawa.
Dąbrowski K. (red.). (1979). Zdrowie psychiczne. PWN Warszawa.
Doroszewska J. (1981).Pedagogika specjalna. Tom II. Ossolineum Warszawa Kraków Wrocław Gdańsk.
Hołyst B. (1989).Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży. Raporty Tematyczne nr 7. PWN Warszawa – Kraków.
Lipkowski O. (1980).Resocjalizacja. PWN Warszawa.
Pospiszyl K., Żabczyńska E. (1980). Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie. PWN Warszawa.
Pospiszyl K. (1990).Resocjalizacja nieletnich. Doświadczenia i koncepcje. WSiP Warszawa.
Radochoński M. (1996).Podstawy psychopatologii dla pedagogów. Uniwersytet Rzeszowski Rzeszów.
Reber A.S. (1985).Dictionary of Psychology. Penguin Books London.
Rey-Debove J., Rey A. (1994).Le Nouveau Petit Robert dictionnaire alphabétique et analogique de la langue française. Paris.
Sękowska Z. (1982).Pedagogika specjalna. Zarys. PWN Warszawa.
Siegel B., Silverstein S. (1994).What about me? Growing up with a developmentally disabled sibiling. Cambridge Massachusetts.
Smith R.M., Neisworth J.T. (1975).The Exceptional child. A functional approach. McGraw-Hill Book Company. New York Toronto.
Szczepański M. S. (1999). Polska młodzież: między normą a patologią społeczną. Próba socjologicznego portretu zjawisk patologicznych, w: Machel H., Wszeborowski K. (red.). Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Wydawnictwo UG. Gdańsk, s. 27-42.
Tedeschi J. T., Lindskold S. (1976).Social Psychology. Interdependence, interaction, and influence. New York London Sydney Toronto.
Urban B. (2000).Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży. UJ. Kraków.
Urban B. (2003). Zmienność kryteriów zachowań dewiacyjnych. Auxilium Sociale. Wsparcie Społeczne, Nr 1, 9-20.