Wokół problematyki rezyliencji

Wprowadzenie

Konstrukt rezyliencji jest przedmiotem badań od lat 70. XX wieku (Garmezy, Luthar, Masten, Rutter; Werner i Smith za: Henley, 2010). W okresie kilku dekad aż do lat 90. obraz tego zjawiska w kręgach badaczy ulegał przeobrażeniom. Początkowo, za rezyliencję uznawano po prostu brak objawów psychopatologii, a później zjawisko to zaczęto utożsamiać z zachowaniem przystosowawczym i kompetencją (Grizenko i Fisher, Luthar, Luthar i Zigler za: E.M. Kinard, 1998). Duże zainteresowanie badaczy zajmujących się zdrowiem publicznym, wspieraniem rozwoju, pracą socjalną oraz tym konstruktem wynika z tego, że pojęcie to nie jest wciąż precyzyjnie zdefiniowane. Wpływ różnic kulturowych między ludźmi na zdolność rezyliencji jest zaś wciąż problemem nurtującym wszystkich badaczy.

Pojęcie i symptomatologia rezyliencji

Wśród pojęć, które mogłoby stanowić synonimy rezyliencji (resilience, resiliency) można wspomnieć o takich terminach jak: niewrażliwość, niepodatność na coś (invulnerability); odporność na stres (stress-resistance); kompetencja (competence); zachowanie przystosowawcze (adaptive behavior). Badacze zwracają jednak uwagę na to, że pojęcie "niewrażliwość" nie jest trafnym synonimem, ponieważ może oznaczać ono całkowitą odporność na negatywne skutki doświadczanego stresu, podczas gdy zakres pojęcia "rezyliencja" jest szerszy i obejmuje większy zakres różnych reakcji człowieka na stres w zróżnicowanych, niekorzystnych, niesprzyjających warunkach (Garmezy i Tellegen; Rutter; Smith i Prior za: E.M. Kinard, 1998).
Rezyliencja to proces obejmujący właściwe, dobre przystosowanie człowieka w specyficznych warunkach środowiskowych, wyraźnie niekorzystnych dla niej, niesprzyjających jej rozwojowi, przeszkadzających jej w rozwoju.
Należy mieć w tym przypadku na myśli dwa kluczowe wymiary odnoszące się do:

  1. Narażenia jednostki na wyraźne zagrożenia lub na przeciwności losu, przeszkody.
  2. Osiągnięcia przez jednostkę stanu dobrej adaptacji pomimo obecności w jej życiu czynników wywierających negatywny wpływ na jej rozwój (Luthar i in., 2000 za: R. Henley, 2010).

Inne ujęcie teoretyczne pozwala na dostrzeżenie trzech typów rezyliencji uwzględniających następujące aspekty:

  1. Obecność pozytywnych cech osobowości, zachowania, rozwoju u człowieka pomimo niesprzyjających jego rozwojowi doświadczeń osobistych związanych ze środowiskiem wysokiego ryzyka, mając na uwadze zagrożenie nieprzystosowaniem i patologią społeczną.
  2. Niezakłócone funkcjonowanie osoby cechujące się kompetencją społeczną w obliczu pojawienia się stresorów, czynników powodujących silny i poważny stres w jej życiu.
  3. Zdolność osoby do poradzenia sobie z doznaną traumą, zdolność do przezwyciężenia jej negatywnych skutków (Masten, Best i Garmezy za: E.M. Kinard, 1998).

Wielowymiarowość i dynamika rezyliencji

Rezyliencja jest procesem dynamicznym, mającym charakter wielowymiarowy. Może ona ujawnić się u człowieka w różny sposób, w różnym czasie, stanowiąc reakcje na różne stresory (stres), specyficzne, traumatyczne sytuacje i okoliczności, w jakich znalazła się dana osoba.
Nawet jeśli osoba zareaguje w sposób świadczący o rezyliencji w jednej sytuacji, to w innym sytuacjach oraz warunkach lub okolicznościach może stać się ona podatna czy też wrażliwa na inne, nowe zagrażające jej bodźce, co świadczy o słabości lub też może rozpoznać w sobie nowe silne strony, co będzie oznaczać nowe reakcje świadczące o rezyliencji. W tym znaczeniu, koncepcja rezyliencji ma raczej charakter względny. Nie jest ona czymś stałym lecz dynamicznym (Luthar i Cicchetti, 2000 za: Henley, 2010).
Rezyliencja jest również pozytywną, dobrą adaptacją rozumianą jako potencjał dany każdej osobie, który tak jak potencjał twórczy, może być odkrywany, realizowany lub ukryty i nierealizowany, co jest niezależne od jej wieku i okresu rozwoju, w którym się znajduje (Luthar, 2003; Luthar i Cicchetti, 2000 za: Henley, 2010).
Większość badaczy podziela pogląd, że rezyliencja występuje tylko wtedy, kiedy człowiek reaguje we właściwy sposób na niekorzystne dla niego bodźce powodujące duży stres, szok, uraz lub traumę. Z tej perspektywy najlepiej spojrzeć na to zjawisko tak, jak na profil przystosowania lub jak na trajektorię procesu adaptacji (śledzenie procesu adaptacji człowieka pod kątem zdolności do rezyliencji ujawniającej się w różnych okresach jego życia).

Zdolność rezyliencji a złe traktowanie dziecka

W literaturze można odnaleźć niewiele badań na ten temat. Podkreśla się też, że kluczową sprawą dla takich badań jest precyzyjna i uniwersalna definicja rezyliencji, a kryteria diagnostyczne odnoszące się do nieobecności podwyższonych poziomów nasilenia objawów psychopatologicznych i niezakłóconego rozwoju mimo niesprzyjających warunków środowiskowych są niewystarczające (S.Spaccarelli i S. Kim, 1995). Z niektórych eksploracji można wywnioskować, że niektóre dzieci będące ofiarami złego traktowania mogą cechować się rezyliencją pomimo negatywnych doświadczeń takich jak: przemoc fizyczna, zaniedbanie, wykorzystywanie seksualne (Cicchetti, Rogosch, Lynch i Holt; Egeland, Carlson i Sroufe; Herrenkohl, Herrenkohl i Egolf; Kaufman, Cook, Arny i Pittinsky; Moran i Eckenrode; Spaccarelli i Kim za: E.M. Kinard, 1998). W badaniach Spaccarelli i Kim wśród 43 dziewcząt wykorzystywanych seksualnie 30,2% cechowało się rezyliencją pod względem kompetencji społecznej; 74% rezyliencją spełniającą wymienione wyżej kryteria diagnostyczne. Okazało się również, że wiele molestowanych seksualnie dziewcząt miało odpowiedni poziom kompetencji społecznej, ale jednocześnie ujawniało wysoki poziom depresji, lęku i agresji. Badacze ci ustalili, że nieobecność symptomów zaburzeń na poziomie klinicznym, a nie odpowiedni poziom kompetencji społecznej, wydaje się być bardziej precyzyjną miarą rezyliencji, mając na uwadze kontekst wykorzystywania seksualnego (S.Spaccarelli i S. Kim, 1995).

Żródło rezyliencji

Badacze rezyliencji uznają, że wynika ona z wpływu wielu czynników ochraniających, chroniących ujawniających się w życiu człowieka. Nazywane są one czynnikami ochraniająco-sprawczymi i należą do nich:

  1. Ciepłe emocjonalnie, silne więzi między dzieckiem a rodzicami lub innymi członkami rodziny, innymi ludźmi spoza kręgu rodziny (nauczyciele, trenerzy, instruktorzy, duchowni, doradcy, pedagogowie, koledzy i przyjaciele).
  2. Bliskie, przyjacielskie więzi z rówieśnikami, dysponowanie godnymi zaufania przyjaciółmi i kolegami.
  3. Interakcje między jednostką a jej otoczeniem społecznym, lokalną społecznością związane z udziałem w formalnych i nieformalnych działaniach, przejawianiem aktywności na rzecz jakiejś organizacji i instytucji. Udział w życiu lokalnej społeczności poprzedza uczestnictwo jednostki w większej społeczności na zasadzie "brania" od niej czegoś i "dawania" jej czegoś, co wzmacnia rezyliencję u jednostki i innych członków społeczności. Jest takie działanie wyrazem dbałości o tzw. dobro wspólne.
  4. Wszystkie wyżej wymienione formy relacji międzyludzkich pomagają w kształtowaniu różnych umiejętności rozwiązywania wewnętrznych problemów, strategii radzenia sobie, strategii adaptacyjnych, które wpływają pozytywnie na procesy funkcjonowania wykonawczego, kontrolnego jednostki (za: Henley, 2010).

Ponadto rezyliencji u dzieci mogą sprzyjać takie cechy jak: wysoki poziom zdolności poznawczych (Fergusson i Lynskey; Herrenkohl i in.); wysoka samoocena (Fergusson i Lynskey; Moran i Eckenrode) (za: E.M. Kinard, 1998).

Kształtowanie zdolności rezyliencji

Poniżej zaprezentowanu listę działań, jakie należy podjąć, aby wspomagać proces rezyliencji u człowieka w różnym wieku:

Rezyliencja a nieprzystosowanie

Wydaje się, że rezyliencja pełni kluczową rolę w zrozumieniu dobrego przystosowania w obliczu stresu, traumy, innych awersywnych dla psychiki jednostki bodźców. Stąd stanowi ona ważny czynnik przeciwdziałający wadliwej adaptacji, a więc nieprzystosowaniu. Zadaniem pedagoga i pedagoga specjalnego powinno więc być nie tylko rozpoznanie predyspozycji wychowanka do rezyliencji, ale i znalezienie sposobów wykorzystania specjalistycznej wiedzy naukowej w tym zakresie w praktyce pedagogicznej. Wydaje się to wciąż kwestią otwartą.

Na początek

LITERATURA:

Henley R. (2010). Resilience enhancing psychosocial programmes for youth in different cultural contexts: Evaluation and research. Progress in Development Studies, 10, 295-307.
Kinard E.M. (1998). Methodological issues in assessing resilience in maltreated children. Child Abuse & Neglect, 22, 669-680.
Spaccarelli S. Kim S. (1995). Resilience criteria and factors associated with resilience in sexually abused girls. Child Abuse & Neglect, 19, 1171-1182.

SAGE Publications ©