Przemoc młodzieży w ujęciu ekologicznym. Analiza wielopoziomowa

PRZEMOC MŁODZIEŻY W UJĘCIU EKOLOGICZNYM-ANALIZA WIELOPOZIOMOWA

Wprowadzenie

Przemoc młodzieży w USA powoduje ogólnonarodowy niepokój. W latach 1984-1991 odsetek śmiertelnych ofiar przemocy w tym kraju wśród nastolatków w wieku od 14 do 17 lat podwoił się (Snyder, Sickmund za: M. Jonson-Reid, 1998). Natomiast odsetek agresywnych przestępstw popełnionych przez nieletnich stanowił 1/4 wartości ogólnonarodowego wskaźnika rozpowszechnienia morderstw, a w latach 1988-1992 1/3 (Snyder, Sickmund za: M. Jonson-Reid, 1998).
Jednak młodzi ludzie częściej bywają ofiarami niż sprawcami przemocy. W USA z powodu przemocy co roku umiera 2000 dzieci mających poniżej 19 lat (Finkelhor, Dziuba-Leatherman za: M. Jonson-Reid, 1998). W 1994 roku co najmniej 2.9 milionów dzieci było ofiarami przemocy lub zaniedbania (US Department of Health and Human Services, National Center of Child Abuse and Neglect). Pomimo że stopień zagrożenia przemocą w rodzinie jest trudny do zbadania, to każdego roku, aż 3.3 miliony dzieci jest świadkami przemocy (Jaffe i in. za: M.Jonson-Reid, 1998). Dzieci miejskie są coraz częściej świadkami przemocy w swoich środowiskach lokalnych oraz w sąsiedztwie (Garbarino i in.; Osofsky i in. za: M. Jonson-Reid, 1998) a także w środowisku szkolnym (Gorski, Pilotto za: M. Jonson-Reid, 1998). Dzieci amerykańskie są także świadkami przemocy w programach rozrywkowych i wiadomościach medialnych (Berry za: M. Jonson-Reid, 1998). Dane dotyczące rozpowszechnienia przemocy Czytelnik znajdzie także w oddzielnym artykule zespół złego traktowania dziecka.
Badacze skupiają swoją uwagę na związku między doświadczaniem przemocy w sposób bezpośredni lub pośredni, a działaniem jako agresor. Prowadzone przez nich badania wyraźnie sugerują, że dzieci "uczą się" agresji przez obserwację, czy też bezpośrednie doświadczanie przemocy w życiu codziennym. Współcześnie badania nad zależnością "przemoc rodzi przemoc" mają charakter wielopoziomowy i wielodyscyplinarny i mają na celu określenie złożonych czynników dotyczących skutków przemocy w rodzinie, społeczeństwie oraz środowisku lokalnym (Aber, Christoffel za: M. Jonson-Reid, 1998).

Dynamiczne i wielopoziomowe ujęcie przemocy według M. Jonson-Reid (1998)

M. Jonson-Reid (1998) wykorzystuje układ ekosystemów w celu usystematyzowania badań nad skutkami przemocy w dzieciństwie oraz w wieku adolescencyjnym. Podejście badawcze, o którym mowa, zapoczątkowane przez Urie Bronfenbrennera, a kontynuowane przez Belskiego i Garbarino zakłada, że ludzie funkcjonują w ekosystemie wielopoziomowym. Dynamika tego funkcjonowania przejawia się w tym, że człowiek, w zależności od tego, na jakim poziomie się znajduje, może być zagrożony przemocą bezpośrednio lub pośrednio. Poziom mikrosystemu odnosi się do zagrożenia przemocą w środowisku rodzinnym. Poziom mezosystemu dotyczy przemocy w społeczności, środowisku lokalnym, sąsiedztwie. Natomiast poziom egzosystemu uwzględnia odbiór treści o charakterze przemocy w mediach, przemoc towarzyszącą działaniom wojennym, przemoc będącą wynikiem dyskryminacji rasowej, przemoc odczuwaną przez te grupy w społeczeństwie, które doświadczają deprywacji socjoekonomicznej. Poziom egzosystemu obejmuje także kulturę akceptującą przemoc będącą częścią natury ludzkiej (Graham i in. za: M. Jonson-Reid, 1998).
Przegląd badań dokonany przez M. Jonson-Reid jest wyjątkowy ze względu na integracyjne podejście i aktualizację poprzednich przeglądów badań dotyczących doświadczania przemocy na poziomie mikrosystemu. Ponadto przegląd dokonany przez autorkę różni się od poprzednich opracowań tym, że kładzie silniejszy nacisk na szerszy kontekst społecznego uczenia się przemocy niż na międzypokoleniowe przekazywanie agresywnego zachowania.

"Białe plamy" w literaturze przedmiotu

M. Jonson-Reid zwraca uwagę na obecność "białych plam" w literaturze na temat przemocy. Po pierwsze, w wielu badaniach nie odróżnia się przestępstw agresywnych od tych niemających agresywnego charakteru. Ze względu na to, że na podstawie literatury można dowieść, że skłonności agresywne chłopców mogą pozostawać stabilne od pewnego momentu w dzieciństwie (Olweus, Lefkowitz i in., Widom za: M. Jonson-Reid, 1998), związek między złym traktowaniem dziecka a agresją odnosi się także do zrozumienia agresywnego zachowania młodzieży. Stabilność zachowań przestępczych, agresywnych nie jest całkowicie udokumentowana w dostępnych badaniach. O ile, w badaniach Rivera i Widom (za: M. Jonson-Reid, 1998) 63% młodocianych agresywnych przestępców stało się agresywnymi dorosłymi przestępcami, o tyle agresywne zachowanie przestępcze stanowiło rzadkość i nie cechowało się pełną stabilnością. W oparciu o badania Haapasalo i Tremblay (za: M. Jonson-Reid, 1998) możemy uznać, że przestępczość młodzieży odnosiła się tylko do pewnych poziomów zachowania wrogiego i agresywnego wśród młodszych dzieci. Tak więc, przypuszczalnie istnieją różnorodne podtypy agresywnych zachowań, mające różnorodne przyczyny. Podkreśla się, że nie wszystkie agresywne dzieci stają się agresywnymi, młodymi przestępcami oraz, że nie wszyscy agresywni młodzi przestępcy stają się agresywnymi, dorosłymi przestępcami.
M. Jonson-Reid (1998) uwzględniła tylko te badania nad agresją w okresie dzieciństwa, które odnoszą się do określonego precyzyjnie przez badaczy typu doświadczanej przemocy. Pomimo że zaniedbywanie nie jest zwykle uznawane za agresywną formę złego traktowania, brak rozróżnienia między przemocą fizyczną, przemocą seksualną a zaniedbywaniem w niektórych badaniach sprawił, że autorce trudno było uniknąć włączenia zaniedbania do przeglądu. Można także dowieść, że prawdopodobieństwo występowania wielu typów złego traktowania w obrębie jednej rodziny może często sprawiać, że rozróżnianie form przemocy jest kwestią umowną (M. Jonson-Reid, 1998). Z drugiej strony, nie brakuje w literaturze naukowej dowodów na to, że zaniedbanie jest przejawem przemocy tak jak wykorzystywanie seksualne, deprywacja emocjonalna (J.F. Knutson, H.A. Schartz, 1997; D.J. English, 1998).

Mikrosystem - przemoc w rodzinie

Wprowadzenie

Kwestia istnienia związku między złym traktowaniem w rodzinie, a przestępczością nie została rozstrzygnięta (por. Schwartz i in. za: M. Jonson-Reid, 1998), o czym można przeczytać również na stronie: zespół dziecka maltretowanego, krzywdzonego.
Przeglądu badań przeprowadzonych do 1987 roku dokonał Widom. Skrytykował stosowane plany badawcze i aspekty metodologiczne. Krótko mówiąc, Widom stwierdził, że badania miały liczne metodologiczne błędy, które w poważnym stopniu uniemożliwiały zrozumienie związku między złym traktowaniem a przestępczością gwałtowną (ang.violent) i przestępczością niegwałtowną (ang.nonviolent). Widom zauważył także, iż nie dostrzegano zależności między przemocą w ogólnej populacji, w szerszym kontekście społecznym a przemocą wśród przestępców (por. M. Johnson-Reid, 1998).

Złe traktowanie, czy też bieda?

Przedmiotem kontrowersji jest to, czy aspekty socjoekonomiczne i struktura rodziny wyjaśniają większy procent wariancji w zakresie przestępczości niż złe traktowanie dziecka (Schwartz i in. za: M. Jonson-Reid, 1998; J.F. Knutson J.F., H.A. Schartz, 1997). Wyniki badań na ten temat są sprzeczne. Dembo i in. (za: M. Jonson-Reid, 1998) stwierdzili, że problem uzależnienia od narkotyków lub alkoholu w rodzinie, złe pożycie małżeńskie, zaangażowanie rodziny w działaność przestępczą oraz doświadczanie przez dziecko złego traktowania były silniejszymi predyktorami zachowań przestępczych niż status socjoekonomiczny. Leiter, Myers i Zingraff (za: M. Jonson-Reid, 1998) na podstawie swoich badań dostrzegli, że status socjoekonomiczny wywierał istotny wpływ. Co więcej, wpływ złego traktowania na odsetek czynów przestępczych wśród dzieci nie wywodzących się z biednych rodzin, uznanych za źle traktowane w porównaniu do dzieci, które nie były źle traktowane z grupy kontrolnej był znaczący. Nie stwierdzono żadnych istotnych różnic w nasileniu przestępczości między dziećmi biednymi i źle traktowanymi oraz dziećmi biednymi, które nie były źle traktowane, co sugerowałoby, że sam status socjoekonomiczny może stanowić dość istotny czynnik warunkujący przestępczość u dzieci biednych. Z kolei, badania przeprowadzone przez Zingraffa i in. w grupie 633 młodocianych wykazały, że złe traktowanie miało istotny wpływ na nasilenie zachowań przestępczych, niezależnie od takich czynników jak: przynależność etniczna i rasowa (afroamerykańskie dzieci dominowały w grupie biednych źle traktowanych), płeć (w grupie było większość dziewczynek, a wydaje się, że są one rzadziej agresorami niż chłopcy), typ rodziny badanych dzieci (rodzina adopcyjna, rodzina zastępcza) (M. Jonson-Reid, 1998).

Typ i częstotliwość zachowań stanowiących przemoc i agresję

Badania podłużne Widoma (za: M. Jonson-Reid, 1998) przekonują nas o tym, że skutki zaniedbywania mogą być tak samo negatywne, jak złego traktowania. Odsetek aresztowanych za agresywne przestępstwa wśród dorosłych mężczyzn, którzy byli zaniedbywani jako dzieci był prawie równy temu, który stwierdzono w odniesieniu do dorosłych, którzy byli bici przez rodziców lub wykorzystywani seksualnie jako dzieci. Jednakże należy zauważyć, że podawane odsetki w tym zakresie, różnią się w zależności od różnych czynników. W jednych badaniach doświadczanie zaniedbywania w dzieciństwie u przyszłych przestępców agresywnych stwierdzano częściej niż w innych (por. J.F. Knutson, H.A. Schartz, 1997).
Wyniki badań wskazywały także na związek między różnorodnymi formami przemocy, długością okresu trwania doświadczania przemocy u ofiar płci męskiej i żeńskiej a występowaniem zachowania przestępczego w późniejszym czasie (Kurtz i in. za: M. Jonson-Reid, 1998).

Znaczenie grupy etnicznej i płci

W badaniach Rivera i Widom źle traktowane osoby płci męskiej nie wykazywały silniejszej tendencji do popełniania agresywnych przestępstw jako nieletni niż osoby w grupie kontrolnej, ale cechowały się większym prawdopodobieństwem dokonywania agresywnych przestępstw jako dorośli. Natomiast źle traktowane osoby płci żeńskiej charakteryzowały się większym prawdopodobieństwem popełnienia agresywnego przestępstwa jako nieletnie, ale nie ujawniły większego prawdopodobieństwa dokonania takiego przestępstwa jako osoby dorosłe. Osoby będące ofiarami fizycznej i seksualnej przemocy oraz zaniedbania pedagogicznego płci męskiej, rasy białej nie ujawniły większego prawdopodobieństwa popełnienia agresywnego przestępstwa niż osoby w grupie kontrolnej. Jednak, Afro-Amerykanie płci męskiej, którzy byli ofiarami przemocy i zaniedbania pedagogicznego cechowali się większym prawdopodobieństwem popełnienia agresywnego przestępstwa niż osoby w grupie kontrolnej (M.Jonson-Reid, 1998).

Przemoc domowa i przemoc w rodzinie a zachowania agresywne i przestępcze dziecka - świadka

Literatura na temat związku między przemocą w rodzinie w kontekście pośredniego doświadczania przemocy (przez obserwowanie, bycie świadkiem przemocy w obrębie tego mikrosystemu), a późniejszym występowaniem agresywnego lub przestępczego zachowania jest mniej bogata niż na temat związku między doświadczaniem bezpośrednim przemocy - złym traktowaniem dziecka w rodzinie a przestępczością.
Wyniki badań potwierdzają zależność między doświadczaniem pośrednim przemocy w rodzinie w okresie dzieciństwa a występującymi później problemami w przystosowaniu w wieku adolescencyjnym. Badania z lat 1970-1980 ujawniły, że od 23% do 79% agresywnej młodzieży i agresywnych przestępców wywodziło się z domów, w których zaistniała przemoc wobec współmałżonka, czyli rodzica wobec rodzica (Widom za: M. Jonson-Reid, 1998). Obecnie badania wskazują na związek między stopniem pośredniego zagrożenia przemocą domową w dzieciństwie, a zachowaniami agresywnymi dzieci wobec innych dzieci w domu i szkole (Hotaling i in.; Suh, Abel za: M. Jonson-Reid, 1998).
Podkreśla się, że gdy dziecko jest świadkiem przemocy rodzica wobec współmałżonka, to może wyjść z założenia, że przemoc stanowi właściwy i skuteczny sposób rozwiązywania konfliktów (Jaffee i in. za: M. Jonson-Reid, 1998). W tym przypadku można mówić o ukształtowaniu się w świadomości dziecka konstruktu, który Eisikovits i in. nazywają życiem w kontekście agresji lub w płaszczyźnie ukierunkowanej na dominację nad innymi ludźmi. Najlepiej obrazują to zdania: "ĺwiat jest jak dżungla. Zjadaj innych albo zostaniesz zjedzony przez innych" (por. Eisikovits Z. i in., 1998). W cytowanym, obszernym opracowaniu znajdziemy także inne skutki, jakie wywiera obserwowanie przez dziecko zachowań agresywnych ujawnianych w interakcjach między małżonkami-rodzicami dziecka, tj. życie z poczuciem konfliktu lojalności wobec rodziców, życie w atmosferze tajemniczości, życie w strachu i przerażeniu (dokładna analiza Eisikovitza i in. jest dostępna w artykule na temat: przemoc w relacjach między rodzicami w percepcji dziecka-obserwatora, świadka).

Wiek i płeć

Badania ujawniły zróżnicowany wpływ wieku i płci u ofiar przemocy w rodzinie (Jaffee i in.,1992; O'Keefe,1994; Spaccerelli,Sanders i Roosa, 1994 za: M.Jonson-Reid, 1998). W badaniach przeprowadzonych przez Spaccerelli i innych badaczy, przemoc wobec matki wykazywała istotny, (wyjaśniała 3% wariancji) związek z zaburzeniami zachowania wśród 10-12-letnich dziewcząt, ale nie wśród chłopców.
O'Keefe (1994 za: Jonson-Reid, 1998) stwierdził zaś, że młodsze dziewczęta, które były świadkami przemocy w rodzinie częściej ujawniały zaburzenia zachowania o charakterze eksternalizacyjnym. Agresja małżeńska stanowiła jedyną zmienną przemocy w rodzinie istotnie powiązaną z zachowaniem eksternalizacyjnym u chłopców (p < .03), a zarówno przemoc małżeńska (p < .04) jak i agresja w relacji matka - dziecko (p < .003) były istotne w przypadku dziewcząt.
Durant, Cadenhead, Pendergrast, Slavens i Linder (za: M. Jonson-Reid, 1998) oszacowali zależność między przemocą w rodzinie, a przejawianiem zachowań agresywnych w badanej grupie 225 afroamerykańskich adolescentów. W ich badaniach, zagrożenie przemocą w rodzinie nie wyjaśniało istotnej części wariancji w modelu wielokrotnej, krokowej regresji. Jednak zagrożenie przemocą w rodzinie istotnie korelowało z zagrożeniem przemocą w społeczności, środowisku lokalnym oraz z depresją.

Skutki przemocy w rodzinie

Uwzględniając skutki przemocy w rodzinie, niektóre badania skupiają się na przemocy rodzinnej w kontekście wpływu agresji wobec współmałżonka na występowanie zespołu niewłaściwego wychowania, złego traktowania dziecka lub też koncentrują się na łącznym wpływie tych dwóch zmiennych na rozwój dziecka w wieku adolescencyjnym (Kashani, Daniel, Dandoy i Holcomb, 1992; O'Keeffe, 1994). Według National Family Violence Resurvey Strausa i Gellesa z 1985 roku, dzieci, które były zarówno ofiarami przemocy, jak i świadkami agresji w swojej rodzinie, ujawniały sześciokrotnie większą gotowość do ataku, napaści fizycznej na inne dziecko poza domem rodzinnym niż dzieci z domów, w których przemoc nie miała miejsca (Hotaling i in. za: M. Jonson-Reid, 1998).
Hughes (za: M. Jonson-Reid, 1998) stwierdził w oparciu o wyniki badań własnych, że wiek miał wpływ na nasilenie problemów o charakterze eksternalizacyjnym u dzieci, które były świadkami przemocy małżeńskiej (n=40) oraz u dzieci, które były zarówno ofiarami przemocy, jak i jej świadkami (n=55). Dzieci, które były zarówno ofiarami przemocy, jak i jej świadkami, stanowiły jedyną grupę, która uzyskiwała wyższe wyniki niż grupa badanych nie doświadczających przemocy ani w sposób pośredni, ani bezpośredni (grupa kontrolna). W badaniach O'Keefe, przemoc ze strony matki, ale nie ze strony ojca, zwiększała nasilenie zaburzeń w zachowaniu dziecka. Hughes, Parkinson i Vargo stwierdzili natomiast, że dzieci, które były zarówno źle traktowane, jak i były świadkami przemocy rodzinnej uzyskiwały wyższe wyniki w zakresie zaburzeń zachowania niż dzieci z grupy porównawczej i dzieci będące jedynie świadkiem przemocy w rodzinie. W innych badaniach Jaffe i in. (za: M.Jonson-Reid, 1998) chłopcy, którzy byli świadkami przemocy w rodzinie nie różnili się istotnie od dzieci będących ofiarami przemocy i od grupy kontrolnej w zakresie częstotliwości zachowań eksternalizacyjnych.
Thornberry zbadał związek między stopniem zagrożenia przemocą w rodzinie a złym traktowaniem dziecka i agresją w percepcji własnej młodzieży, wykorzystując dane z Rochester Youth Development Study. Wśród młodzieży zgłaszającej wystąpienie przypadków przemocy rodzicielskiej, 70,5% przyznało się do stosowania agresji. Dla porównania wśród młodzieży wychowującej się w domach, w których nie stwierdzano przemocy rodzicielskiej odsetek ten wynosił 49%. Podobny trend zaobserwowano w zakresie ogólnego, wrogiego klimatu rodzinnego (odpowiednio 68,3% i 43,1%) i w zakresie złego traktowania dziecka (70,4% i 53%). 73,2% młodzieży doświadczającej dwóch rodzajów przemocy postrzegało siebie jako agresywnych (M. Jonson-Reid, 1998).

Mezosystem - przemoc w środowisku lokalnym (w sąsiedztwie, dzielnicy miasta)

Literatura dotycząca przemocy w środowisku lokalnym i społecznościach dzielnic miast skupia się wokół dwóch tematów:

Wpływu psychologicznych i fizycznych czynników na ujawnianie się przemocy w tym środowisku.
Roli tego wpływu dla utrwalania się przemocy.

Analizie poddano badania ilościowe i jakościowe w kontekście zdrowia publicznego, dobra społecznego, psychologii oraz socjologii miasta (por. M. Jonson-Reid, 1998).

Społeczności agresywne i ich wpływ na osobowość dziecka/jednostki

Mając na uwadze tzw. profile psychologiczne, osobowość długotrwały wpływ przemocy na dziecko, czy też jego funkcjonowanie w agresywnych społecznościach, wyróżnia się siedem zachowań:

Nawarstwianie się trudności szkolnych z powodu braku snu i zakłóconych wyobrażeń.
Osłabianie się zdolności zapamiętywania z powodu natrętnych wyobrażeń.
Lękliwe przywiązanie do matek, przejawiające się lękiem w obliczu pozostawienia samemu lub obawą przed samodzielnym zasypaniem .
Agresywną zabawę spowodowaną naśladownictwem zachowań destruktywnych społeczności lub przeświadczeniem, że w ten sposób osiągnie się poczucie bezpieczeństwa.
Brutalne, nieustępliwe działanie w celu poradzenia sobie z własnymi lękami.
Brak empatii z powodu skrajnie negatywnych doświadczeń.
Okazywanie ograniczeń w zakresie własnej aktywności, myślenia i kreatywności z powodu lęku przed ujawnieniem się myśli o traumatycznych doświadczeniach (Osofsky i in. za: M. Jonson-Reid, 1998).

Dzieci, które nie były zagrożone przemocą w środowisku lokalnym, lecz jakimiś innymi zdarzeniami traumatycznymi, mogą ujawniać podobne symptomy.
Badania porównawcze amerykańskich dzieci miejskich zagrożonych skrajną przemocą w środowisku lokalnym wskazują, na to, że mają one takie same objawy stresu pourazowego, jak dzieci zamieszkujące w strefach wojny, takich jak, np. Kambodża. Garbarino i koledzy opisują te dzieci jako ujawniające poczucie "braku przyszłości", które wiąże się z postrzeganiem agresywnego zachowania jako nieprzerażającego i niemającego wpływu na psychikę (M. Jonson-Reid, 1998).

Socjologia miasta a przemoc w środowisku lokalnym, sąsiedztwie, społeczności

Jeszcze jeden, ważny od strony jakościowej, obszar badań wyłania się w kontekście wpływu przemocy na psychikę i funkcjonowanie społeczne dzieci i młodzieży mieszkającej w miastach. Badacze podkreślają, że młodzież miejska jest stale zagrożona przemocą w środowisku lokalnym. Zaobserwowali, że ponad 70% badanych dzieci i nastolatków w ich badaniach było świadkami takiej przemocy (Bell i Jenkins, Lipschitz, Rasmusson, Anyan, Cromwell i Southwick; Richters i Martinez za: L.F. Phelps, M.R. McCart i W.H. Davies, 2002). Natomiast od 20% do 50% badanych przez nich było jej ofiarami (Osofsky, Wewers, Hann i Fick; Richters i Martinez za: L.F. Phelps i in., 2002). Większość badaczy wykazała też, że zagrożenie przemocą w środowisku lokalnym łączy się z zespołem stresu pourazowego, zachowaniami internalizacyjnymi i eksternalizacyjnymi (Berton i Stabb, Davis i Siegel, Lipschitz i in.; Cooley-Quille, Boyd, Frantz i Walsh; Martinez i Richters; Gorman-Smith i Tolan; Schwab -Stone i in.; Song, Singer i Anglin za: L.F. Phelps i in., 2002).
Socjolodzy miasta uznają, że duże nasilenie zachowań przestępczych (wiążące się np. z segregacją rasową) prowadzi do faktycznej, fizycznej izolacji społeczności ludzkich (Anderson, Davis za: M. Jonson-Reid, 1998). Wykluczenie społeczne z jakim mamy tutaj do czynienia może dotyczyć tej specyficznej klasy społeczeństwa amerykańskiego, którą socjolodzy nazywają klasą niższą (ang. underclass); obok klasy pracującej, średniej lub tej wyższej, zamożniejszej, np. posiadającej ziemię na własność (ang. a land owning class). Klasa niższa obejmuje najmniej uprzywilejowane grupy społeczne, rodziny i osoby wywodzące się z czarnoskórej, miejskiej społeczności, które znajdują się jakby poza tzw. głównym nurtem amerykańskiego systemu zatrudnienia. Ludzie zaliczeni do tej klasy nie mają kompetencji, żadnych umiejętności zawodowych, przez długi czas pozostają bez pracy, cechują ich zachowania przestępcze lub dewiacyjne, natomiast rodziny doświadczają stale ubóstwa i długotrwałej zależności od pomocy socjalnej państwa (Wilson za: J.A. Will, 1995, s. 165).
Ponadto dziecko przebywające w tzw. getcie miejskim (powstałym w wyniku wykluczenia społecznego tzw. klasy niższej) jest niewątpliwie zagrożone przemocą, a co więcej agresja w takich okolicznościach wydaje się "chlebem powszednim". Dziecko takie jest odseparowane od bardziej pozytywnych doświadczeń i modeli zachowań, z którymi mogłoby się identyfikować. Natomiast badacze zajmujący się gangami młodzieżowymi uznają, że agresywność gangu jest uwarunkowana specyficznym, subkulturowym systemem wartości tej nieformalnej grupy (Sanchez-Jankowski; Sanders za: M. Jonson-Reid, 1998). Strzelanie z przejeżdżającego samochodu może być postrzegane jak zgodny z normami sposób osiągnięcia celów takich jak szacunek (respekt w pewnych kręgach) i ochrona ekonomiczna strefy wpływów własnych gangu. W ten sposób traumatyzujące doświadczenia, przemoc, a nawet śmierć przyjaciół i członków własnej rodziny, stają się nierozłącznym elementem codziennego życia społeczności kryminogennej. Badania nad przemocą gangu potwierdzają fakt, że środowisko miejskie sprzyja rozwojowi agresywnych subkultur (Staub za: M. Jonson-Reid, 1998). Więcej na ten temat Czytelnik znajdzie w tekście o roli uczestnictwa młodzieży w gangu.

Przegląd badań nad przemocą dzieci i młodzieży na poziomie mezosystemu

Schwab-Stone i in. (za: M.Jonson-Reid, 1998) przebadali ponad 2200 uczniów 6-tych, 8-ych i 10-tych klas ze środowiska miejskiego, aby oszacować wpływ zagrożenia skrajnymi aktami przemocy w środowisku lokalnym (strzelanie i pchnięcie nożem) zarówno na sferę psychiczną, jak i behawioralną. Analizując dane pochodzące z różnorodnych kwestionariuszy, autorzy zastosowali hierarchiczną regresję, aby zbadać wpływ zmiennych demograficznych na stopień zagrożenia przemocą oraz stopień poczucia bezpieczeństwa oraz na postawy wobec stosowania przemocy, percepcję ryzyka i przyszłe poglądy na ten temat. Potem zbadali wpływ tych samych zmiennych niezależnych na spożywanie alkoholu, agresję i inne antyspołeczne zachowania oraz osiągnięcia szkolne. Przyjęty model był słabym predyktorem postaw oraz zachowań, z wyjątkiem agresji i antyspołeczności. Wyjaśniał ponad 27% wariancji, przy większości wariancji (19,5%) wyjaśnianej zagrożeniem przemocą oraz lękiem. Płeć, status socjoekonomiczny, grupa etniczna były słabymi predyktorami przy kontrolowaniu poziomu przemocy i lęku związanego z brakiem poczuciem bezpieczeństwa.
Attar i in (za: M.Jonson-Reid, 1998) zbadali wpływ niekorzystnych oddziaływań sąsiedztwa, dzielnicy w mieście na dzieci w klasach 1, 2 i 4. Pomimo że grupa badana była zbyt młoda, by oszacować przestępczość, udało się dokonać pomiaru nasilenia agresji w okresie dzieciństwa (zarówno przejawianej obecnie, jak i w odstępie rocznym od pierwszego badania). Stopień zagrożenia przemocą w sąsiedztwie, doświadczanie przemocy w środowisku lokalnym miały najbardziej istotny wpływ na agresywność dzieci.
Inni badacze sugerują, że podczas gdy przemoc w społecznościach lokalnych jest czynnikiem ryzyka, jej wpływ na przystosowanie dzieci nie jest do końca jasny. W badaniach 72 uczniów ze szkoły podstawowej, brak poczucia stabilizacji w rodzinie oraz poczucia bezpieczeństwa miały negatywny wpływ na zdolności przystosowawcze (Martinez, Richters za: M. Jonson-Reid, 1998). Badacze ci ponadto zauważyli, że nawet jeśli dziecko było świadkiem skrajnej przemocy w środowisku lokalnym, to stabilna atmosfera wychowawcza w domu rodzinnym miała znaczący wpływ profilaktyczny. Osofsky i in (za: M. Jonson-Reid, 1998) zbadali 53 dzieci z Florydy. Zachowania eksternalizacyjne nie były istotnie skorelowane z przemocą w społeczności, ale były skorelowane z konfliktem rodzinnym. Konflikt rodzinny istotnie korelował z doświadczaniem pośrednim przemocy jako świadek, jak i z byciem ofiarą przemocy w środowisku lokalnym. Podobny wynik zanotowali Cooley-Quille i in. (por. M. Jonson-Reid, 1998).

Egzosystem: przemoc w mediach i przemoc w społeczeństwach świata

Przegląd skupia się na skutkach, jakie wywierały pośrednie (bycie świadkiem przemocy), jak i bezpośrednie doświadczanie przemocy (bycie ofiarą przemocy) w kontekście występujących później zachowań przestępczych i agresywnych. Wyróżniamy więc w tym przypadku: przemoc w mediach oraz przemoc w najszerszym kontekście społecznym, czyli w społeczeństwach państw świata.

Przemoc w mediach

Przegląd badań prowadzonych w okresie 40 lat pozwala na stwierdzenie, że media (w tym reklamy) naprawdę mają swój udział w agresywnym zachowaniu i postawach akceptujących agresję u dzieci, adolescentów i dorosłych (tj. Berry; Donnerstein, Slaby, Eron za: M. Jonson-Reid, 1998). Sugeruje się, że małe dzieci, szczególnie w wieku 8 lat, znajdują się w grupie ryzyka szkodliwych skutków przemocy w mediach z powodu trudności w odróżnianiu fantazji/fikcji od rzeczywistości, trudności w zrozumieniu motywacji i konsekwencji społecznych przejawiania danego zachowania. Są bowiem wtedy we wczesnym stadium w procesie osądu moralnego i mają tendencję do bezkrytycznego naśladowania obserwowanego zachowania (Bryant, Zillman; Lande; Rule, Ferguson za: M. Jonson-Reid, 1998).
Podkreśla się że, oglądanie telewizji jest szczególnie częste wśród dzieci z rodzin o niskich dochodach, rodzin stanowiących grupy mniejszościowe oraz rodzin, które mają ograniczony dostęp do innych form rozrywki i informacji (Lazar za: M. Jonson-Reid, 1998). Nadmierne oglądanie telewizji, z kolei, wykazuje w szczególności silną zależność z występowaniem agresywnego zachowania u dzieci.
Swoistą formą mediów są gry video i gry komputerowe, których skutki psychospołeczne są dokładnie omówione, np. w artykule dotyczącym np. związku między graniem a agresją i agresywnością.

Przemoc w społeczeństwach

Najbardziej oczywistą formą przemocy na płaszczyźnie społecznej może być przemoc będąca udziałem władz państwowych podczas wojny (Dawes, Staub, za: M. Jonson-Reid, 1998). Pewne postawy pro-agresywne ujawniają społeczną "aprobatę" dla przemocy (Gil, Staub za: M. Jonson-Reid, 1998), która może z kolei zachęcać do agresji interpersonalnej. Badania prowadzą do różnych wyników w tym zakresie. Cotten i in. (za: M. Jonson-Reid, 1998) stwierdzili istotny, dodatni współczynnik regresji świadczący o związku między akceptacją przemocy wśród rówieśników z czynami agresywnymi w grupie 436 afroamerykańskich uczniów ze szkoły średniej typu middle. Jednak poziom zagrożenia przemocą nie był predyktorem gotowości do stosowania fizycznej agresji w badaniach Schwab-Stone i in. (za: M. Jonson-Reid, 1998). Jest możliwe, że postawy akceptujące agresję mogą wpływać na subiektywną interpretację przemocy, co z kolei, może wywierać wpływ na inne czynniki zaangażowane w stosowanie przemocy, ale wzajemne oddziaływanie postaw i doświadczenia indywidualnego jest skrajnie trudne do oszacowania.
Tłumione aspiracje z powodu rasizmu i kwestii związanych z przynależnością klasową według Gil, Staub mogą wytworzyć frustrację lub alienację prowadzącą do przemocy, kiedy wolne od agresji środki osiągania pewnych celów są niedostępne (Cloward, Ohlin; Eron i in. za: M. Jonson-Reid, 1998).

Czynniki wywierające zmiany nasilenia zachowań agresywnych i "wprowadzające zamęt"

Badacze i teoretycy badający zjawisko przemocy wśród młodzieży rozpoznają jakie czynniki, mogą spowalniać lub stymulować rozwój zachowań przestępczych i agresywnych (Aber; Tonry i in. za: M. Jonson-Reid, 1998).

Udział czynników biogenetycznych

DiLalla i Gottesman krytykują przegląd dokonany przez Widoma na temat związku: złego traktowanie - przestępczość z powodu braku uwzględnienia możliwych biologicznych lub genetycznych uwarunkowań (por. M.Jonson-Reid, 1998). Inni badacze (tj. Johnson; Lewis za: M. Jonson-Reid, 1998) wskazują na to, że istnieją bez wątpienia pewne biologiczne i genetyczne czynniki, które sprzyjają zachowaniom agresywnym. Jednak nie jest pewne, gdzie na ścieżce przyczynowej takie czynniki się znajdują. Na przykład, wiemy, że pewne czynniki mogą wpływać na poziom pewnych hormonów lub neurochemicznych przekaźników w organiźmie, a w konsekwencji na funkcjonowanie mózgu. Jednakże to, jaki jest kierunek relacji/zależności: złe traktowanie dziecka - problemy społeczne prowadzące do zachowań agresywnych - zmiany biochemiczne w organiźmie nie jest w stopniu zadowalającym udokumentowany naukowo (Johnson za: M. Jonson-Reid, 1998).

Znaczenie biedy

48 milionów spośród 64 milionów dzieci mieszka na terenach miejskich, a prawie 13 milionów (27%) spośród tej liczby żyje w biedzie (Chafel za: M. Jonson-Reid, 1998). Odsetki przemocy w wielkich miastach wynoszą 41.3 przypadków na tysiąc, a na obszarach nie stanowiących metropolii szacunek ten wynosi 25.2 przypadków przemocy na tysiąc (American Psychological Association, Commission on Violence and Youth, 1993 za: M. Jonson-Reid, 1998). W Chicago, agresywna przestęczość występuje o 50% częściej wśród mieszkańców komunalnych budynków czy też tzw. mieszkań socjalnych niż w całym mieście. W Harlem (dzielnicy zamieszkałej głównie przez kolorowych) odsetek przypadków gwałtownej przestępczości wynosi prawie 300% więcej niż w samym mieście Nowy York - NYC (Garbarino i in. za: M.Jonson-Reid, 1998). Dane sugerują też, że od 20% do 40% dzieci na tych obszarach jest świadkami agresywnego przestępstwa lub morderstwa.
Bieda jest także powiązana z agresywną przestępczością (National Research Council, 1993; Ruttenberg; Sanchez-Jankowski za: M.Jonson-Reid, 1998). Relacje między morderstwem popełnionym w obrębie gangu a biedą w 75 społecznościach Chicago według Currey i Spergel wyjaśniły prawie 62% wariancji.
Bieda dzieci jest także powiązana z wieloma innymi szkodliwymi skutkami w kontekście przestępczości, takimi jak: zespół niewłaściwego wychowania, złego traktowania dziecka (maltretowanie fizyczne, wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie pedagogiczne, deprywacja emocjonalna) (Kruttschnitt i in. za: M. Jonson-Reid, 1998), nierówność szans edukacyjnych (Kozol za: M. Jonson-Reid, 1998).

Niepowodzenia szkolne, a przemoc i zachowania przestępcze

Loeber i Dishion (za: M.Jonson-Reid, 1998) stwierdzili, że niskie osiągnięcia szkolne zwiększały predykcję przestępczości o 23% (zakres współczynników był równy przedziałowi wartości od 0.11 do 0.46). Jednak, fakt, że wielu młodych przestępców jest także uczniami drugorocznymi lub słabo uczącymi się (Hartstone, Hansen za: M.Jonson-Reid, 1998), nie wyjaśnia położenia niepowodzeń szkolnych na łańcuchu przyczynowo-skutkowym. Niepowodzenia szkolne mogą być powiązane z biedą i tzw. negatywnym klimatem szkolnym (Kozol, za: M. Jonson-Reid, 1998). Co więcej, w momencie gdy niepowodzenia szkolne mogą prowadzić do problemów z osiągnięciami w dorosłym życiu, to w sposób wyraźny nie stanowią one predyktora "ciężkiej" przestępczości i przemocy. Badania nad związkiem niepowodzeń szkolnych oraz ich przyczyn tj. trudności w uczeniu się, dysleksji, zespołu ADHD z przestępczością i agresywnością należy kontynuować.

Rezyliencja a zachowania agresywne

Badacze dostrzegający różnorodne problemy w rozwoju dziecka skupiali się na dzieciach, które przezwyciężyły biogenetyczne czynniki ryzyka. Nazywa się je cechującymi się rezyliencją (zdolnością do odzyskiwania utraconych lub osłabionych sił i odpornością na działanie szkodliwych czynników za: T.Gałkowski, 2007). Dzieci rezylientne są zdolne do bezkolizyjnego przechodzenia przez krytyczne okresy w życiu oraz do poradzenia sobie z ujemnymi doświadczeniami dzięki czynnikom ochraniającym, wewnętrznym lub zewnętrznym, które zmniejszają nasilenie negatywnego wpływu biogenetycznych uwarunkowań agresywnosci i przemocy.

Mikrosystem, mezosystem i egzosystem, a przemoc wśród młodzieży - analiza zależności i kierunków

Rysunek 1: Ekologiczny model przemocy (na podstawie M.Jonson-Reid, 1998)
rysunek1
Objaśnienia symboli:
c = badania wskazują na związek
i = badania wskazują na co najmniej słaby, pośredni związek
I = badania wskazują na silny, pośredni związek
d = badania wskazują na co najmniej słaby, bezpośredni związek
D = badania wskazują na silny, bezpośredni związek
+ = wskazuje na zależność wprost proporcjonalną (korelację dodatnią)
- = wskazuje na zależność odwrotnie proporcjonalną (korelację ujemną)
? = wskazuje na to, że nie ma pewności co do istnienia związku, zależności i jej charakteru na podstawie wyników obecnych badań
W celu podsumowania wyników badań, sporządzono wykres wskazujący na związki, kierunki oraz przybliżoną jakość korelacji (kiedy jest znana) (zobacz Rysunek 1). Prezentowanego wykresu nie powinno się traktować jako analizy ścieżki przyczynowo-skutkowej, ponieważ większość badań, których dokonano przeglądu, nie pozwala na to (M.Jonson-Reid, 1998).
Prowadzone od wielu lat badania na temat złego traktowania wskazują na jego silny, pośredni związek z przemocą młodzieży. Złe traktowanie jest silnie powiązane z zachowaniem przestępczym. Słaba, pośrednia zależność między przemocą w rodzinie a przemocą wśród młodzieży jest spowodowana małą liczbą dostępnych badań (zobacz rys. 1). Jednak, obecność korelacji między przemocą w rodzinie a złym traktowaniem, przemocą w społeczności i biedą sugeruje jej ważniejszą rolę w przyszłości. Literatura na temat przemocy w społeczności, środowisku lokalnym wskazuje zarówno na pośrednią (z powodu kowariancji z biedą i innymi czynnikami ryzyka), jak i na przynajmniej słabą, bezpośrednią, dodatnią zależność między stopniem zagrożenia przemocą w sąsiedztwie a agresywnym zachowaniem w okresie dojrzewania. Znak "c" jest umieszczony między złym traktowaniem, przemocą w rodzinie, a przemocą w społeczności, ponieważ literatura sugeruje "niedookreślone jakościowo" korelacje między tymi rodzajami przemocy (zobacz rys. 1). Przemoc w społeczeństwach, szerszych zbiorowościach społecznych nie cechuje się wieloma zależnościami z innymi wymiarami, odzwierciedlając bardziej teoretyczną istotę. W momencie gdy, przemoc w mediach bezpośrednio implikuje zachowania agresywne wśród dzieci, to w przypadku adolescentów nie mamy całkowitej pewności, że tak jest. Jednak pośrednia zależność między przemocą w mediach a zachowaniami agresywnymi, potwierdza się zarówno w populacjach dzieci, jak i adolescentów (M.Jonson-Reid, 1998).

Czynniki modyfikujące i wprowadzające zamieszanie

Spośród czynników modyfikujących, tylko biogenetyczne przyczyny, bieda oraz rezyliencja są na wykresie odseparowane od innych aspektów (zobacz rys. 1). Biogenetyczne czynniki ryzyka cechują się zarówno słabą, pośrednią zależnością z powodu ich kowariancji z pozostałymi czynnikami ryzyka, jak i słabym, bezpośrednim wpływem z powodu potwierdzonej zależności między pewnymi uszkodzeniami i chorobami a zachowaniami agresywnymi. Mniejszy od oczekiwanego zakres wywieranego skutku odzwierciedla powszechnie znany pogląd głoszący, że czynniki biogenetyczne pełnią dużo mniejszą rolę niż środowiskowe czynniki ryzyka przemocy. Bieda cechuje się silnym, dodatnim, pośrednim związkiem jak i co najmniej słabą zależnością bezpośrednią z przemocą wśród młodzieży. Rezyliencja cechuje się ujemną pośrednią współzależnością reprezentującą wyniki badań nad czynnikami, które oddziałują na dzieci, które nie odtwarzają swoich agresywnych doświadczeń, nie naśladują ich w życiu.

Na początek

LITERATURA

Eisikovits Z., Winstok Z., Enosh G. (1998). Children's experience of interparental violence: a heuristic model. Children and Youth Services Review, 20, 547-568.
English D.J. (1998). The extent and consequences of child maltreatment. Future of Children, 8, 39-53. (www.athealth.com/consumer/newsletter/FPN_4_11.html#1)
Gałkowski T. (2007). Zdrowa szkoła i wychowanie dla głuchych. (referat wygłoszony na międzynarodowej konferencji naukowej nt. "Zdrowa szkoła - Zdrowy uczeń", Lublin).
Jonson-Reid M. (1998). Youth violence and exposure to violence in childhood: an ecological review. Aggression and Violent Behavior, 3, 159-179.
Knutson J.F., Schartz H.A. (1997). Physical abuse and neglect of children (w:) DSM-IV Sourcebook, Vol. 3, APA, Washington DC, 713-804.
Phelps L.F., McCart M.R., Davies W.H. (2002). The impact of community violence on children and parents: development of contextual assessments. Trauma, Violence, & Abuse, 3, 194-209.
Will J.A. (1995). Underclass: the relationship between fear of crime and class position. Journal of Criminal Justice, 23, 163-176.