Obraz zaburzeń zachowania na przykładzie filmu pt. "Cześć Tereska!"
Najczęściej mając na względzie problematykę
złego przystosowania społecznego mamy na myśli te zachowania, które w sposób
bezpośredni są szkodliwe dla innych ludzi, a nie dla podmiotu je przejawiającego.
W jednej z najnowszych na świecie koncepcji zaburzeń zachowania opracowanej
przez amerykańskiego psychologa Achenbacha, takie zachowania
nazywane są eksternalizacyjnymi, czy też słabo kontrolowanymi. Zalicza
się do nich: antyspołeczność, buntowniczość, agresywność i są one emitowane
na zewnątrz osobowości podmiotu, który je przejawia. Ranią one i krzywdzą
zarazem inne osoby, z którymi jednostka wchodzi w interakcje. Nie powodują
jednak cierpienia osoby, która jest agresorem, a więc sprawcą tych zachowań.
Fascynujące, patrząc z punktu widzenia
złego przystosowania społecznego, są jednak także zachowania, które w klasyfikacji
Achenbacha noszą nazwę zachowań internalizacyjnych, które są emitowane
do wnętrza osobowości jednostki i stanowią zachowania nadmiernie kontrolowane.
Są one przejawem raczej aspołeczności. Achenbach zalicza do tego obszaru: społeczne wycofanie, lęki, depresję, dolegliwości somatyczne (B. Urban, 2000). Zachowania, o
których mowa stanowią, de facto, cierpienie neurotyczne i szkodzą w większym
stopniu jednostce, która je przejawia, a nie innym ludziom.
Bardzo udanie nakreślił obraz zaburzeń
w zachowaniu o charakterze internalizacyjnym Robert Gliński w swoim filmie
pt. "Cześć Tereska". Główna bohaterka tego filmu, tytułowa Tereska jest
przeciętną, zwykłą, niczym nie wyróżniającą się od innych dziewczynką.
Na pozór, przynajmniej do chwili osiągnięcia wieku wczesnej adolescencji
(12-14 lat), nie sprawia ona żadnych poważniejszych problemów wychowawczych.
Wychowuje się w normalnej rodzinie, ma zarówno mamę, jak i tatę. Czasami
mama nie mając jej z kim zostawić, gdyż ona i mąż pracuje, prosi o pomoc
przy opiece nad Tereską inwalidę znajdującego się na wózku - Pana Edzia.
Pan Edzio nie stroni od alkoholu i jest porażony od pasa w dół, nie czując
w sparaliżowanych nogach bólu. Tereska zaś znajduje w nim świetnego partnera
do rozmów i nie tylko. Edzio zdradza bowiem także zainteresowania seksualne Tereską, na przykład sadzając ją jako dziecko z zamiarem wykonania
ruchów kopulacyjnych na kolanach na wózku i przechylając wózek. Tereska
zaś bawi się z nim w bardzo szczególny sposób, gasząc papierosy na jego
nieczułych nogach. Ponadto Edzio ujawnia skłonności masochistyczne, gdyż
lubi gdy bije się go czasami laską po ciele.
Atmosfera rodzinna, w jakiej wzrasta
Tereska jako dziecko jest całkowicie normalna. Jedynie ojciec, jak w przypadku
wielu mężczyzn bywa, czasami nadużywa alkoholu. Kłopoty wychowawcze Tereska
zaczyna dopiero ujawniać w okresie adolescencyjnym. Pierwszym zwiastunem
jest chyba sytuacja, w której Tereska z premedytacją odbiera swojej młodszej
siostrze album ze swoimi zdjęciami z czasów dzieciństwa i krzyczy, że jej
młodszej siostry nie powinno być na świecie i, że powinna być chłopcem.
Być może takie zachowanie Tereski jest odpowiedzią na żal do rodziców,
którzy w chwili urodzenia się jej siostry, przestali ją darzyć tak silnym
uczuciem, będąc zmuszonymi do koncentracji uczuciowej nie na jednym dziecku,
lecz na dwóch. Patrząc z perspektywy psychologicznej można dodać, że dzieci,
które urodziły się jako pierwsze, w sytuacji, gdy na świat przychodzi kolejne
dziecko będące chłopcem lub dziewczynką, czują się często zaniedbywane
przez rodziców, którzy poświęcają im zdecydowanie mniej uwagi i troski
niż młodszemu dziecku. Tak więc można powiedzieć, że dziecko, które dotychczas
było jedynym i nie musiało rywalizować o uczucie rodziców, w chwili pojawienia
się brata lub siostry znajduje się w diametralnie innej sytuacji emocjonalnej
i musi usilnie zabiegać o uczucie rodziców.
Nie będąc przyjętą do szkoły plastycznej
z braku miejsc, Tereska musi pobierać naukę w szkole zawodowej o profilu
krawieckim. ĺrodowisko uczennic tej szkoły nie wpływa dobrze na osobowość
Tereski. W szczególności silny, negatywny wpływ na Tereskę ma nieprzystosowana
społecznie koleżanka - Renata. Nadużywa ona często alkoholu, kradnie i
uprawia seks z przypadkowo poznanymi chłopakami. Renata, będąc dokładnym
przeciwieństwem pod względem charakterologicznym i osobowościowym Tereski,
dużo silniej oddziałuje na postępowanie Tereski niż rodzice i inne osoby
np. nauczyciel muzyki prowadzący chór, namawiający ją do zmiany swojego
życia, czy też dyrektorka szkoły. Pewnego dnia Tereska wraca zbyt późno
do domu z alkoholowej libacji, której miejscem był cmentarz. W tym momencie
matka Tereski wyraźnie odczuwa, że straciła z córką kontakt oraz, że zmieniła
się ona nie do poznania. Tereska ujawnia bowiem coraz silniej zaburzenia
w zachowaniu o charakterze internalizacyjnym. Sprawia wrażenie skrytej,
zamkniętej w sobie, małomównej, chłodnej emocjonalnie, bezpłciowej, nieśmiałej,
nadmiernie lękliwej, zahamowanej, smutnej, depresyjnej i wycofującej się.
Jednak jak się później okazuje drzemie w jej wnętrzu demon przemawiąjący
głosem osoby skrzywdzonej przez życie, osoby najbliższe lub też samą siebie.
Tereska ma silne poczucie krzywdy i potrzebę zemsty na innych ludziach.
Sugestywną w tym kontekście jest scena w filmie, w której Tereska "wymierza
sprawiedliwość" niewinnemu przechodniowi, na dodatek nie swoimi rękoma,
lecz wykorzystując jako narzędzie swojego chłopaka, z którym poznała ją
Renata. Tereska zmyśliła sobie, że przypadkowy, wskazany przez nią na ulicy
mężczyzna, dobierał się do niej z zamiarem gwałtu. Jej chłopak, słysząc
to, wraz z kolegami dotkliwie pobili wskazanego przez Tereskę osobnika.
Ojciec dowiadując się o tym, że jego
kilkunastoletnia już córka pije, pali i zostaje z powodu współudziału w
rozboju zatrzymana przez policję upija się i wpada w szał. Bierze do rąk siekierę
i chce zabić sąsiada, który pojawia się w mieszkaniu, gdyż jest zbulwersowany
awanturniczą atmosferą w domu rodzinnym Tereski. Tereska zaś widząc pijanego
ojca wymachującego siekierą zaczyna być coraz bardziej tajemnicza i nieufna
wobec siebie i innych ludzi (zobacz link dotyczący przemocy rodzinnej
w percepcji dziecka).
Nienawiść Tereski do siebie i innych
ludzi osiąga swoje apogeum w końcowej scenie filmu. Tereska, będąc wraz
z koleżanką Renatą u swojego przyjaciela z lat dziecinnych Pana Edzia nadal
odmawia mu kontaktu seksualnego. Tereska nie daje się nawet mu dotknąć,
a jest teraz przecież dziewczynką, której cycki już urosły (kolejny przykład
zachowania nadmiernie kontrolowanego). Zachowuje się w sposób dla nas nieprzewidywalny.
Łapie do ręki kij i zadaje nim kilkanaście soczystych uderzeń inwalidzie,
przypuszczalnie mordując go. Tak więc tłumione od dawna negatywne uczucia
wobec siebie i innych znajdują wyraz w nieuświadomionej, dzikiej agresji
i destrukcji.
Reasumując można powiedzieć, że podmiotem
zainteresowania pedagoga, powinny być nie tylko te dzieci, który wyrażają
swoją agresję wobec innych w sposób jawny i łatwy do zaobserwowania,
ale także te dzieci, które tłumią w sobie różne negatywne emocje,
nie ujawniając ich. Często bywają one nie zauważone
przez wychowawców, nauczycieli i rodziców jako sprawiające kłopoty wychowawcze,
tak jak dzieci o zaburzeniach zachowania o charakterze eksternalizacyjnym.
Jednakże mogą być nawet jeszcze gorzej przystosowane społecznie niż dzieci
łatwo rzucające się w oczy z powodu zachowań wyzywających i bezpośrednio
awersyjnych.
LITERATURA:
Urban B. (2000).Zaburzenia w zachowaniu i przestępczosć młodzieży.UJ Kraków.