SPOŻYWANIE, NADUŻYWANIE ALKOHOLU I INNYCH SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE
Wprowadzenie
Terminologia
Objawy nadużywania, spożywania substancji, uzależnienia
Spożywanie, nadużywanie alkoholu i innych
substancji psychoaktywnych a przemoc, agresywność, przestępczość
Spożywanie alkoholu a pobudzenie seksualne
Spożywanie alkoholu a antysocjalne zachowanie seksualne
(gwałt)
Wprowadzenie
Zespół nadużywania różnych
substancji (substance abuse) jest przedmiotem zainteresowania od dawna. Wystarczy
tylko wspomnieć, że już w Starym Testamencie mamy wzmianki na temat nadużywania
alkoholu. Noe - twórca słynnej arki, która ocaliła ludzkość, doprowadził się
do stanu nieprzytomności, wypijając za dużo wina. Nietrzeźwość sprawiła,
że miał ogromne trudności ze znalezieniem drogi do swojego namiotu. Inne,
poza alkoholem, środki psychoaktywne, takie jak np. kokaina, heroina, haszysz,
opium (narkotyki) oraz pozostałe substancje takie jak: kofeina, tytoń, także
są nadużywane przez ludzi. Jednak wydaje się, że alkohol, kofeina (w herbacie) i tytoń
(papierosy) są środkami psychoaktywnymi stosowanymi najbardziej powszechnie
ze względu na ogólnodostępność. Używki te są zdecydowanie najpopularniejsze
niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z osobą dobrze, czy też źle przystosowaną.
Jeszcze w latach 90. XX wieku liczba młodzieży uzależnionej od różnych substancji na świecie gwałtownie rosła a ponadto obserwowano wtedy wyraźny związek między uzależnieniami a zachowaniami niezgodnymi z uniwersalnymi wzorami moralnymi, tradycyjną kulturą europejską i normami prawnymi obowiązującymi w większości krajów (Hołyst za: B. Urban, 1997).
Związek spożywania alkoholu
i innych substancji psychoaktywnych z nieprzystosowaniem społecznym dzieci,
młodzieży i dorosłych najwyraźniej ujawnia się w kontekście agresji, przemocy,
zachowań antysocjalnych. Jednak, aby dogłębnie poznać genezę relacji nadużywanie - uzależnienie od substancji psychoaktywnej - nieprzystosowanie społeczne należy dokonać analizy
podstawowych faktów medycznych.
W celu dogłębnego zrozumienia
zjawiska nadużywania różnych substancji warto odwołać się do wiarygodnego
i budzącego szacunek na świecie, źródła informacji, jakim jest wydawany co
jakiś czas przez APA, czyli Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, podręcznik określany w skrócie z języka angielskiego DSM.
Należy podkreślić, że jedynym jego godnym konkurentem na świecie jest podręcznik ICD, wydawany przez WHO przy ONZ (Już
dziesiąta edycja, tj. ICD-10 ukazała się w 1992 roku, a więc na 2 lata przed
opublikowaniem czwartej edycji DSM. DSM to Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń
Psychicznych. Tom 1 DSM-IV Sourcebook, wydany w 1997 roku
zawiera informacje dotyczące zaburzeń związanych z substancjami (np. alkohol),
delirium, demencji, amnezji i innych zaburzeń poznawczych (w tym zaburzeń
umysłowych spowodowanych ogólnym schorzeniem medycznym), schizofrenii i innych
zaburzeń psychotycznych, zaburzeń motorycznych spowodowanych działaniem leków,
oraz zaburzeń snu. Tom 2 prezentuje zgromadzoną wiedzę na temat: zaburzeń
nastroju, zaburzenia dysforycznego, zaburzeń lękowych, zaburzeń osobowości,
zaburzeń psychiatrycznego układu sprzężeń (zawierających zaburzenia sylwetki
i budowy ciała, zaburzenia cechujące się nienaturalnością, zaburzenia dysocjacyjne,
zaburzenia kontroli impulsu oraz zaburzenia przystosowania) oraz zaburzeń
seksualnych. Tom 3 odsłania nam prawdę na temat: zaburzeń związanych z okresem
dzieciństwa, zaburzeń odżywiania, zagadnień związanych z rodziną, zagadnień
wieloosiowych oraz kulturowych.
Nas będzie przede wszystkim
interesował tom 1 i tzw. zaburzenia związane z substancjami, gdyż stanowią
one przedmiot tego dyskursu.
Terminologia: abuse, dependence, addiction
Na wstępie należałoby wyjaśnić terminologię, gdyż budzi ona wiele kontrowersji w środowisku lekarzy – psychiatrów oraz w innych środowiskach specjalistów np. psychologów, pedagogów. W podręczniku DSM-IV Sourcebook czytamy: “Różnica między DSM-III a DSM-III-R dotyczyła całkowicie nowej interpretacji pojęcia nadużywania (abuse) i uzależnienia (dependence). Tak jak opisano bardziej szczegółowo poniżej, zakres semantyczny pojęcia uzależnienie (dependence) został wyraźnie poszerzony. W konsekwencji, twórcy DSM-III-R początkowo zaproponowali usunięcie pojęcia nadużywania (abuse), odczuwając, że całe spektrum problemów odnoszących się do spożywania substancji zostało teraz zawarte w szerokim obszarze znaczeniowym "uzależnienia". W ostatniej chwili nacisk ze strony zajmujących się tym zagadnieniem, spowodował ponowne zamieszczenie pojęcia nadużywanie (abuse) w podręczniku. Jednak nadużywanie było teraz "postrzegane jako szczątkowa diagnoza", która miała mieć zastosowanie tylko do osób, które wciąż mają pewne trudności związane ze stosowaniem substancji, ale które nie dają się umieścić w szerokim ujęciu uzależnienia” (M. A. Schuckit; DSM-IV Sourcebook, 1994, s. 7). Autorzy podręcznika zwracają także uwagę na związek między nadużywaniem substancji a uzależnieniem od nich. Przewiduje się kilka możliwości rozwiązania zasygnalizowanego problemu:
“1. Sformułować skonkretyzowaną definicję uzależnienia, ale rozumieć pojęcie nadużywania (abuse) jako mniej konkretnie określoną, szczątkową kategorię, mającą zastosowanie w odniesieniu do tych osób, które ujawniają zależność od substancji psychoaktywnych, co jest niewystarczające, aby spełniało kryteria diagnostyczne przyjęte dla uzależnienia.
2. Rozumieć nadużywanie i uzależnienie w kontekście continuum zależności od narkotyku, alkoholu. Osoba, która spełniła kryteria diagnostyczne uzależnienia spełniłaby także kryteria nadużywania. Nadużywanie miałoby specyficzną definicję (odnoszącą się do tzw. specyficznego progu wrażliwości na continuum) i stanowiłoby “szczątkową” kategorię jak w punkcie 1.
3. Sformułować specyficzne definicje zarówno dla nadużywania, jak i uzależnienia, ale rozumieć je raczej jako pojęcia ortogonalne, a nie jako pojedyncze continuum. Obszar objawowy nadużywania różniłby się od obszaru fenomenologicznego uzależnienia, a każda z tych dwóch kategorii miałaby specyficzną definicję opartą na własnym zespole symptomów.
4. Usunąć pojęcie nadużywania całkowicie i sprawić by uzależnienie od substancji było jedyną diagnozą dostępną w zakresie kategorii zaburzeń używania substancji. Uszczegółowieniem tej możliwości jest identyfikacja zachowań ryzykownych, ryzykanckich, ponieważ odnoszą się one do nadużywania substancji, używania szkodliwego i niebezpiecznego dla zdrowia, ale nie nadawanie takiemu działaniu diagnostycznego statusu" (J. E. Helzer; DSM-IV Sourcebook, 1994, s. 21-22).
Wśród wymiarów nadużywania
substancji wymienia się dwa zupełnie od siebie niezależne, tj. intensywność,
częstość używania (opartą na pomiarach konsumpcji alkoholu) oraz problemy
powiązane z używaniem alkoholu (natury emocjonalnej, społecznej, zawodowej (White za: J. E. Helzer; DSM-IV Sourcebook, 1994). Ponadto zwraca
się uwagę na przynajmniej dwa diagnostyczne aspekty alkoholizmu: (1) uzależnienie dotyczące czynników fizjologicznych i być może oznak kompulsywnego
używania i (2) nadużywanie odnoszącę się silniej do indywidualnych,
społecznych lub prawnych konsekwencji nadużywania substancji. Podkreśla się,
że chociaż te dwa aspekty często występują u jednego człowieka, nadużywanie
może pojawiać się bez uzależnienia i nie zawsze jest zwiastunem uzależnienia.
Nieprecyzyjność pojęcia "nadużywanie" w aspekcie diagnostycznym budzi jednak
sprzeciw wielu specjalistów. Po pierwsze, pomimo że pojęcie "nadużywanie"
jest zdefiniowane w DSM-III i DSM-III-R w specyficzny sposób, pojęcie
to jest często stosowane jako bardziej ogólne, opisowe, oraz oznacza złe
używanie substancji. Wielu uznaje "nadużywanie" za termin pejoratywny, którego
powinno się unikać w terminologii naukowej (Blackwell; Peyser i Gitlow za:
J. E. Helzer, DSM-IV Sourcebook, 1994), a niektórzy wolą zarezerwować ten
termin tylko dla przypadków mocnego picia, upijania się wywołanego kontekstem społecznym.
W stan zmieszania, zagubienia wprawia
nas fakt, że nadużywanie (abuse) jest pojęciem, którego znaczenie może różnić się w zależności od kontekstu. Jednak określenie abuse
jest czasami stosowane zamiennie razem z innymi pojęciami sugerującymi odbiegające od normy
stosowanie środków psychoaktywnych, takimi jak np. nałóg (addiction).
Specjaliści mają także wrażenie, że sposób w jaki pojęcie "nadużywanie" zostało zdefiniowane w
DSM-III-R, sugeruje, że nadużywanie jest "podkategorią nałogu a nie odchyleniem
od norm społecznych". Sugerują, aby termin nadużywanie został zachowany tylko
jako termin opisowy, a nie jako kategoria diagnostyczna (Miller i Gold, za: J. E. Helzer, DSM-IV Sourcebook, 1994).
Poza wieloma poglądami przeciwstawiającymi się
stosowaniu terminu "nadużywanie", dużo miejsca poświęca się także argumentom
za jego stosowaniem. Stosowanie terminu "nadużywanie" zapewnia, że problemy
z jakimi mamy do czynienia nie znajdują się na takim samym poziomie jak te
problemy, które zostały zawarte w mocniejszym znaczeniowo terminie "uzależnienie".
Pojęcie "nadużywanie" oznacza także, że uwzględnione symptomy nie stanowią podstawowych
aspektów leżących u podłoża procesu chorobotwórczego w taki sam sposób jak
prawdopodobnie miałoby to miejsce w przypadku symptomów zespołu "uzależnienia".
Jeśli definicja syndromu jest oparta wyłącznie na konsekwencjach społecznych,
zastosowanie pojęcia takiego jak "nadużywanie" do zidentyfikowania tego
zespołu nie wydaje się niewłaściwe; etykietka ta właściwie oznacza stosowanie
środka do takiego momentu aż spowoduje to konsekwencje społeczne. Obciążenie
jakie ma ten termin z tytułu pejoratywności zwiększa się kiedy termin "nadużywanie"
(abuse) jest stosowany bardziej ogólnie do przypadków takich jak te,
które wynikają z ujawniania się czynników jatrogennych.
Symptomy spożywania, nadużywania, uzależnienia
Objawy nadużywania substancji
Tak więc niezależnie od toczących się sporów nad słusznością określenia abuse jako kategorii diagnostycznej przytoczmy kryteria diagnostyczne nadużywania.Są one następujące:
“1. Niezaprzestanie używania substancji pomimo wiedzy na temat trwałych i powtarzających się społecznych, psychologicznych, lub fizycznych problemów spowodowanych lub zaostrzonych przez używanie substancji (np. codzienne palenie papierosów pomimo znanej diagnozy rozedmy lub przewlekłego bronchitu, używanie kokainy pomimo depresji spowodowanej jej spożywaniem lub niezaprzestanie picia pomimo nasilenia się owrzodzenia spowodowanego konsumpcją alkoholu).
2. Powtarzające się używanie substancji powodujące niezdolność do wypełniania obowiązków związanych z pełnieniem ról społecznych w pracy, szkole, domu (np. powtarzające się absencje w pracy lub słaba wydajność pracy spowodowane używaniem substancji, nieobecności na lekcjach i zajęciach spowodowane używaniem substancji, wyrzucenie ze szkoły, zawieszenia w prawach ucznia; zaniedbywanie dzieci lub codziennych obowiązków domowych).
3. Powtarzające się używanie substancji w sytuacjach, w których jest to fizycznie niebezpieczne (np. jazda samochodem lub obsługiwanie maszyny w stanie zaburzenia spowodowanego używaniem substancji).
4. Porzucenie lub obniżenie efektywności wykonywania ważnych, istotnych społecznych, zawodowych lub rekreacyjnych czynności z powodu używania substancji.
5. Powtarzające się problemy prawne lub interpersonalne wynikające ze spożywania substancji (np. spowodowane spożywaniem substancji zatrzymania w areszcie lub wypadki komunikacyjne, bójki spowodowane używaniem substancji)” (J. E. Helzer, DSM-IV Sourcebook, 1994, s. 28).
Objawy zespołu uzależnienia od substancji psychoaktywnej
Ukoronowaniem wysiłku specjalistów zrzeszonych w APA, włożonego w dogłębne poznanie mechanizmów nadużywania substancji oraz uzależnienia od substancji było opracowanie kryteriów diagnostycznych zespołu uzależnienia od substancji psychoaktywnej (ang.Psychoactive Substance Dependence), które można zaprezentować za DSM-IV.
Zespół 1 diagnostycznych kryteriów
A. Używanie substancji świadczące
o nieprzystosowaniu, prowadzące do znacznego klinicznego zaburzenia lub dystresu,
ujawniające się w sposób następujący (itemy i progi wrażliwości określone
w przyjętym czasie próbnym):
(1) tolerancja, określona
przez jeden z następujących objawów:
(a) potrzeba spożycia wyraźnie
wzrastających ilości substancji, aby osiągnąć stan zatrucia lub pożądany
skutek
(b) wyraźnie słabszy "efekt halucynogenny" przy kontynuowanym spożyciu takiej samej ilości substancji
(c) na pozór właściwe funkcjonowanie organizmu przy dawkach lub poziomach substancji we krwi, które spowodowałyby poważne zaburzenie u przypadkowego, innego konsumenta
(2) występowanie cech charakterystycznych dla zespołu abstynencyjnego
(3) ta sama substancja jest często spożywana by złagodzić lub wyeliminować objawy zespołu abstynencyjnego
(4) substancja jest często
spożywana w większych ilościach lub przez dłuższy okres czasu niż zamierzano,
planowano
(5)nieudane próby lub niepomyślne wysiłki, aby zaprzestać używania substancji lub kontrolować
jej spożycie
(6) wiele czasu poświęca się na czynności niezbędne do zdobycia substancji (np. chodzenie do wielu lekarzy lub pokonywanie samochodem dużych odległości ), spożycie substancji (np.
nałogowe palenie tytoniu), lub wygaszenie wywieranych przez tę substancję skutków
(7) powtarzające się używanie substancji powodujące niezdolność do wypełniania obowiązków związanych z pełnieniem ról w pracy, szkole, domu (np. powtarzające się absencje
w pracy lub słaba wydajność pracy spowodowane używaniem substancji,
nieobecności spowodowane używaniem substancji, wyrzucenie ze szkoły,
zawieszenia w prawach ucznia; zaniedbywanie dzieci lub
codziennych obowiązków domowych).
(8) powtarzające się używanie
substancji w sytuacjach, w których jest to fizycznie niebezpieczne (np. jazda
samochodem lub obsługiwanie maszyny w stanie zaburzenia spowodowanego
używaniem substancji).
(9) porzucenie lub obniżenie efektywności wykonywania ważnych, istotnych, społecznych, zawodowych lub rekreacyjnych czynności z powodu używania substancji.
(10) powtarzające się problemy prawne lub interpersonalne wynikające ze spożywania substancji (np. spowodowane spożywaniem substancji zatrzymania w areszcie lub wypadki
komunikacyjne, bójki spowodowane używaniem substancji.
(11) niezaprzestanie spożywania
substancji pomimo świadomości trwałych lub powtarzających się
problemów spowodowanych lub zaostrzonych przez używanie substancji
(np. niezaprzestanie brania heroiny pomimo sprzeciwu rodziny, stosowanie
kokainy pomimo rozpoznania wzbudzonej przez kokainę depresji lub kontynuowanie
picia alkoholu pomimo rozpoznania pogorszającej się sytuacji zdrowotnej
– wzmagania się objawów choroby wrzodowej spowodowanej konsumpcją
alkoholu)
Opcje przyjmowane dla Kryterium B: (czas trwania symptomów):
Opcja B1:
B. Niektóre objawy zaburzenia
pojawiały się przez większość dni przez okres co najmniej 1 miesiąca, lub
były obserwowane jako powtarzające się przez dłuższy okres czasu.
Opcja B2: nie wyszczególniono okresu trwania (tj. pomiń kryterium B)
Zwróć szczególną uwagę na następujące kwestie:
Przy uzależnieniu fizjologicznym:
występowanie dowodów/faktów wspierających tolerancję na substancję lub zespół abstynencyjny (tj. dowolny item spośród takich jak A(1), A(2), lub A(3) jest
obecny).
Bez uzależnienia fizjologicznego:
nie występują dowody/fakty wskazujące na tolerancję lub zespół abstynencyjny (tj. żaden z itemów
A(1), A(2) i A(3) nie jest obecny).
Zespół 2 diagnostycznych kryteriów
A. Dowolny objaw spośród następujących:
(1) tolerancja, określona przez jeden z następujących objawów:
(a) potrzeba spożycia wyraźnie
wzrastających ilości substancji aby osiągnąć stan zatrucia lub pożądany
skutek
(b) wyraźnie słabszy efekt przy kontynuowanym spożyciu takiej samej ilości substancji
(c) właściwe funkcjonowanie przy dawkach lub poziomach substancji we krwi, które spowodowałyby poważne uszkodzenie u przypadkowego konsumenta
(2) występowanie cech charakterystycznych dla zespołu abstynencyjnego
(3) ta sama substancja jest często spożywana aby złagodzić lub wyeliminować objawy zespołu abstynencyjnego
B. Model powtarzających się
problemów z substancją cechujący się następującymi objawami (itemy i progi
wrażliwości określone w przyjętym czasie próbnym):
(1) substancja jest często
spożywana w większych ilościach lub przez dłuższy okres czasu niż zamierzano,
planowano
(2) nieudane próby
lub brak chęci by zaprzestać używania substancji lub
kontrolować jej spożycie
(3) wiele czasu poświęca się
na czynności niezbędne do zdobycia substancji (np. chodzenie do wielu lekarzy
lub pokonywanie samochodem dużych odległości ), spożycie substancji (np.
nałogowe palenie tytoniu), lub wygaszenie wywieranych przez tę substancję skutków
(4) powtarzające się używanie substancji powodujące niezdolność do wypełniania obowiązków związanych z pełnieniem ról społecznych w pracy, szkole, domu (np. powtarzające się absencje
w pracy lub słaba wydajność pracy spowodowane używaniem substancji,
nieobecności spowodowane używaniem substancji, wyrzucenie ze szkoły,
zawieszenia w prawach ucznia; zaniedbywanie dzieci lub codziennych obowiązków
domowych).
(5) powtarzające się używanie
substancji w sytuacjach, w których jest to fizycznie niebezpieczne (np. jazda
samochodem lub obsługiwanie maszyny w stanie zaburzenia spowodowanego
używaniem substancji).
(6) porzucenie lub obniżenie efektywności wykonywania ważnych, istotnych, społecznych, zawodowych lub rekreacyjnych czynności z powodu używania substancji.
(7) powtarzające się problemy prawne lub interpersonalne wynikające ze spożywania substancji
(np. spowodowane spożywaniem substancji zatrzymania w areszcie lub wypadki
komunikacyjne, bójki spowodowane używaniem substancji.
(8) niezaprzestanie spożywania substancji pomimo świadomości trwałych lub powtarzających się problemów spowodowanych lub zaognionych przez używanie substancji
(np. niezaprzestanie brania heroiny pomimo sprzeciwu rodziny, stosowanie
kokainy pomimo rozpoznania wzbudzonej przez kokainę depresji lub kontynuowanie
picia alkoholu pomimo rozpoznania pogorszającej się sytuacji zdrowotnej
– wzmagania się objawów choroby wrzodowej spowodowanej konsumpcją
alkoholu)
Opcje dla Kryterium C: (czas trwania objawów)
Opcja C1:
C. Niektóre objawy zaburzenia
pojawiały się przez większość dni przez okres co najmniej 1 miesiąca, lub
były obserwowane jako powtarzające się przez dłuższy okres czasu.
Opcja C2: nie wyszczególniono czasu trwania (tj. pomiń kryterium C)
(P. E. Nathan, DSM-IV Sourcebook, 1994, s. 39-40)
Reasumując, można powiedzieć,
że z punktu widzenia praktyki pedagogicznej ważne są następujące
zagadnienia:
1. Różnicowanie zjawisk związanych
z używaniem różnych substancji psychoaktywnych: nadużywania (abuse), uzależnienia (dependence) oraz nałogu (addiction). Jednym
z podstawowych kryteriów różnicowania jest czas trwania objawów oraz ich
nasilenie (określenie progu wrażliwości).
2. Uwzględnianie w oddziaływaniach
pedagogicznych rodzaju substancji psychoaktywnej, która jest przedmiotem
nadużywania, uzależnienia lub nałogu. Wydaje się, że tytoń, alkohol, kofeina
mają szkodliwy wpływ na psychikę. Podobnie rzecz się ma z takimi substancjami
jak: sterydy anaboliczne, kokaina, heroina, czy też amfetamina. Jednak w
każdym przypadku wpływ ten jest na pewno inny, a każda substancja ma swoją
specyfikę (w celu zgłębienia tego problemu, należy przeczytać informacje
zamieszczone w DSM-IV Sourcebook (por. J. R. Hughes, M. R. Irwin, J. W.
Tsuang).
3. Rozpoczęcie oddziaływań
psychopedagogicznych już w momencie stwierdzenia u dziecka nadużywania substancji,
nie czekając aż nadużywanie przekształci się w uzależnienie lub nałóg. Przykładowo,
upicie się nieletniego wychowanka jest już sygnałem, że należy podjąć działania
terapeutyczne.
Stosowanie substancji psychoaktywnych a przemoc, zachowania agresywne i przestępczość
Wprowadzenie
Pomimo że wydaje się czymś
oczywistym, że stosowanie w okresie adolescencyjnym substancji psychoaktywnych
takich jak: alkohol, narkotyki łączy się z przemocą, agresywnością, zachowaniami
antysocjalnymi, to nie wszystko jeszcze wiadomo o dogłębnej istocie związku
przyczynowego między tymi aspektami.
W celu dokładniejszego przyjrzenia
się takim zależnościom przyczynowo-skutkowym, można
zaprezentować wszystkie znane w USA teoretyczne modele wyjaśniające związki
zachodzące między nadużywaniem substancji psychoaktywnych a zachowaniem o
charakterze przemocy. Informacje na ten temat zawiera tabela 1.
| Nazwa modelu | Charakterystyka zależności |
|---|---|
| Model 1: Spożywanie substancji psychoaktywnej powoduje zachowanie o charakterze przemocy | Spożywanie w dużych ilościach substancji psychoaktywnych prowadzi do przemocy. Sens tego modelu najlepiej obrazuje, tzw. “hipoteza ekonomicznej potrzeby”. Zgodnie z założeniami tej hipotezy osoby spożywające zbyt duże ilości substancji psychoaktywnych popełniają agresywne i przestępcze czyny po to, aby zdobyć pieniądze na alkohol lub narkotyki. Innym przykładem jest model subkultury przestępczej, w którym zakłada się, że osoby uzależnione od substancji, muszą zostać wciągnięte w działalność subkultury przestępczej z powodu konieczności uzyskania substancji zabronionych prawnie (np. narkotyków). Intensywny kontakt z subkulturą przestępczą w tym przypadku zwiększa prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa (Goldstein za: Wagner, 1996). Ostatni przykład odwołuje się do modeli psychofarmakologicznych, które przyjmują hipotezy głoszące, że psychofarmakologiczne skutki zatrucia alkoholowego, narkotykowego (tj. odhamowanie, zniekształcenia w sferze kognitywno-percepcyjnej, deficyty uwagi) a także czynniki sytuacyjne zachęcające osobę do zachowań agresywnych. |
| Model 2: Zachowanie agresywne powoduje spożywanie substancji | Pierwszym przykładem obrazującym ten model może być “hipoteza konsekwencji popełnionego przestępstwa”, która głosi, że nadmierne używanie alkoholu i innych środków psychoaktywnych stanowi naturalny skutek przestępczego, charakteryzującego się przemocą, stylu życia (Burr za: Wagner, 1996). Agresywni, przestępczy adolescenci są w sposób szczególny podatni na używanie substancji psychoaktywnych, ponieważ takie zachowanie jest elementem niekonwencjonalnego i przestępczego wizerunku. Zachowanie takie odpowiada własnemu dewiacyjnemu obrazowi świata. Drugim przykładem może być “hipoteza społecznej selekcji”, która zakłada, że jednostki agresywne mogą ujawniać silniejsze niż osoby nieagresywne skłonności do wybierania takich sytuacji społecznych, w których zachęca się do nadmiernego spożywania substancji psychoaktywnych (Johnston, O’Malley, Eveland za: Wagner, 1996). |
| Model 3: Model relacji dwukierunkowej | Zakłada, że związek między spożywaniem substancji psychoaktywnych, a zachowaniem agresywnym ma charakter dwukierunkowy. Skutkiem nadużywania alkoholu lub narkotyków może być większa agresywność, a wyższy poziom agresji może prowadzić do nadmiernego spożywania alkoholu lub narkotyków. |
| Model 4: Model wspólnej przyczyny | Zakłada, że związek między spożywaniem substancji psychoaktywnej a zachowaniem agresywnym ma charakter iluzoryczny. Spożywanie substancji psychoaktywnej i przestępczość stanowią ważne czynniki dla jednej i tej samej grupy innych zachowań problemowych lub orientacji dewiacyjnej. Innymi słowy, spożywanie substancji i zachowanie przestępcze nie są przyczynowo ze sobą powiązane, ale raczej mają wspólną przyczynę (por. Milgram za: Wagner, 1996). Pierwszym przykładem jest teoria kontroli Hirschi. Zgodnie z jej założeniami adolescenci, którzy odczuwają zbyt słabą więź z rodzicami, nauczycielami lub systemem szkolnym (kontrola społeczna jest za słaba) mogą być bardziej skłonni do nadużywania substancji psychoaktywnych i przestępczości. Drugim przykładem może być teoria więzi zróżnicowanej (Sutherland i Cressey za: Wagner, 1996). Według niej poczucie identyfikacji z dewiacyjnymi rówieśnikami może powodować zarówno stosowanie substancji, jak i zachowanie przestępcze. |
| Model 5: Model niezależnej przyczyny | Sugeruje, że stosowanie substancji psychoaktywnych i zachowanie agresywne stanowią odrębne zjawiska, które wywierają różny wpływ i mają oddzielne przyczyny. |
Spożywanie substancji psychoaktywnych może także wiązać
się z większym rozpowszechnieniem gwałtów. Na podstawie analizy 9 badań epidemiologicznych
przeprowadzonej przez Goid można powiedzieć, że około połowa ankietowanych
gwałcicieli piła alkohol podczas dokonywania przestępstwa (Goid za: Seto
M.C., Barbaree H.E., 1995). Spożywanie alkoholu łączy się z użyciem siły
fizycznej. Stanowi ono także główny czynnik ryzyka gwałtu dokonanego na osobie
znanej sprawcy oraz przestępstw seksualnych popełnianych przez adolescentów
(Abbey, Lightfoot i Barbaree za: Seto M.C., Barbaree H.E., 1995).
Zależności między spożywaniem alkoholu a agresją, w tym
także agresją seksualną, obrazują 4 modele opracowane przez Graham (por.
Seto M.C., Barbaree H.E., 1995). Zaprezentowano je w tabeli 2.
| Nazwa Modelu | Ogólna charakterystyka |
|---|---|
| Model bezpośredniej przyczyny | Spożywanie alkoholu powoduje zachowanie agresywne, tj. alkohol obniża poziom kontroli korowej nad impulsami agresywnymi, które u osoby nie będącej pod wpływem alkoholu podlegają hamowaniu. |
| Model pośredniej przyczyny | Alkohol wywiera pewne skutki, które potem zwiększają prawdopodobieństwo pojawienia się agresji. Alkohol działa jak środek obniżający poziom lęku wobec negatywnych skutków przejawianej agresji, co zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia agresji. |
| Model pośredniej przyczyny warunkującej motyw picia | Ludzie piją alkohol, mając pewne motywy picia, które wchodzą w interakcje ze skutkami jakie wywiera alkohol w organiźmie. W efekcie tych interakcji pojawia się agresja. Na przykład, rozgniewane osoby piją alkohol, gdyż traktują picie jak sposób radzenia sobie z gniewem. |
| Model sytuacji/predyzspozycji | Spożywanie alkoholu i agresja są pozornie powiązane ze sobą. Zarówno używanie alkoholu, jak i agresja wynikają z ujawnienia się wspólnego czynnika predyspozycyjnego lub sytuacyjnego. Na przykład, osoby impulsywne i antyspołeczne mogą mieć silniejszą skłonność do picia alkoholu i przejawiania zachowania agresywnego |
Alkohol a pobudzenie seksualne
Sugeruje się, że sprawcy przestępstw na podłożu seksualnym różnią się od sprawców innych przestępstw ogólnym poziomem pobudzenia seksualnego, określonym w oparciu o metodę zwaną pletysmografią członka (penile plethysmography). Metoda ta pozwala na oszacowanie pobudzenia seksualnego u mężczyzny, monitorując zmiany rozmiarów jego członka. Zgodnie z sugestią Halla (za: Seto M.C., Barbaree H.E., 1995) alkohol może zwiększać prawdopodobieństwo agresji seksualnej u mężczyzn przez podwyższanie poziomu ogólnego pobudzenia w obliczu bodźca seksualnego. Niskie dawki alkoholu (stężenie alkoholu we krwi wynosi około 0,025) nieznacznie zwiększają stopień pobudzenia seksualnego u mężczyzn, sugerując, że alkohol może, przynajmniej początkowo, wpływać podniecająco. Jednak konsumpcja alkoholu powodująca stężenie tej substancji we krwi na poziomie powyżej 0,05 powoduje spadek fizjologicznego podniecenia seksualnego u mężczyzn (Farkas i Rosen za: Seto M.C., Barbaree H.E.,1995).
Zachowanie seksualne o charakterze antysocjalnym (gwałt), dewiacyjne pobudzenie seksualne a spożywanie alkoholu
Dewiacyjne pobudzenie seksualne jest zwykle określane
w oparciu o model reakcji seksualnej na bodziec przyzwalający i nieprzyzwalający.
Model ten różni się od modelu reakcji zaobserwowanej u badanych, którzy
nie przejawiali w przeszłości zachowania agresywnego na podłożu seksualnym.
Twierdzi się, że gwałciciele w porównaniu z osobami niebędącymi gwałcicielami,
będą ujawniać silniejszą reakcję na bodziec - gwałt w obliczu bodźca przyzwalającego
(Seto M.C., Barberee H.E., 1995).
Porównanie skutków wywieranych przez spożycie alkoholu na
poziomie pobudzenia seksualnego i skłonności do gwałtu u sprawców gwałtów było celem badań Wormith in. (za: Seto M.C., Barbaree H.E.,
1995). Grupa kontrolna składała się z 6 pedofili, 3 ekshibicjonistów i 1
seksualnego sadysty. Badani z tej grupy cechowali się obniżeniem poziomu
reakcji erekcyjnej na wszystkie bodźce po spożyciu takiej ilości alkoholu,
że jego stężenie we krwi wynosiło 0,08. Natomiast 13 badanych gwałcicieli
nie cechowało się obniżeniem poziomu reakcji seksualnej przy podobnym stężeniu
alkoholu we krwi (Wormith za: Seto M.C., Barbaree H.E., 1995).
Duże zasługi dla poznania zależności: spożywanie alkoholu
– zachowanie agresywne – agresja seksualna – gwałt mają Taylor i Chermack.
Ich model zależnościowy powstał na podstawie analizy różnych badań naukowych
na temat skutków spożywania alkoholu w kontekście agresji, przeprowadzonych
w okresie 15 lat (patrz tabela 3).
| Etapy kształtowania się poczucia odhamowania | Charakterystyka poszczególnych etapów |
|---|---|
| Etap 1 | Na skutek silnego przekonania osoby o odhamowujących własnościach alkoholu (np.przekonania o tym, że alkohol obniża poziom lęku), zwiększa się prawdopodobieństwo pojawienia się sytuacji, w której spożywany alkohol będzie działać jak środek likwidujący zahamowanie. Nasilenie poczucia odhamowania różni się w zależności od stopnia zahamowania społecznego i indywidualnego oraz nasilenia subiektywnej potrzeby zredukowania poziomu tych zahamowań. |
| Etap 2 | Spożywanie alkoholu pozwala jednostce (i obserwatorom) na odwoływanie się do bardziej liberalnych norm przy ocenianiu jakiegokolwiek zachowania sankcjonowanego społecznie, przejawianego przez jednostkę, w stopniu, w jakim zachowanie świadczące o odhamowaniu jest oczekiwane. |
| Etap 3 | Spożywanie dużych ilości alkoholu w sytuacjach naturalnych, w porównaniu z dawkami zwykle stosowanymi w warunkach laboratoryjnych, wywiera skutki farmakologiczne, takie jak: zaburzenia indywidualnej zdolności przetwarzania bodźców hamujących. Wśród bodźców hamujących można wymienić, np. brak przyzwolenia kobiety na gwałt, poczucie dystresu agresora i ofiary. |
LITERATURA:
Schuckit M.A. (1994). Introduction to Section I. Substance-Related Disorders, w: DSM-IV Sourcebook. Vol. 1. APA Washington
DC, 5-21
Helzer J.E. (1994). Psychoactive Substance Abuse and Its Relation
to Dependence, w: DSM-IV Sourcebook. Vol. 1. APA Washington DC, 21-33.
Nathan P.E. (1994). Psychoactive Substance Dependence, w:DSM-IV Sourcebook. Vol. 1. APA Washington DC. 33-45.
Preface, w: DSM-IV Sourcebook. Vol. 1. 1994 APA Washington
DC.
Seto M.C., Barbaree H.E. (1995). The role of alcohol in
sexual aggression. Clinical Psychology Review, 35, 545-566.
Urban B. (1997). Zachowania dewiacyjne młodzieży. UJ Kraków.
Wagner E.F. (1996). Substance use and violent behavior
in adolescence. Aggression and Violent Behavior, 1, 375-387.