DEWIACJA, PATOLOGIA, ANOMIA, PRZESTĘPSTWO. OBJAŚNIENIE POJĘĆ
Dewiacja
Patologia społeczna
Anomia
Przestępczość, przestępstwo
Wprowadzenie
Wśród podstawowych pojęć odzwierciedlających społeczną istotę złego przystosowania można wyróżnić takie terminy jak: dewiacja, patologia społeczna, anomia, przestępczość. Pojęcie "dewiacja" jest chyba najbardziej pojemne, gdyż uwzględnia wszystkie przejawy odchylenia od normy społecznej, czy też kulturowej w sensie negatywnym (dewiacja podnormalna) i pozytywnym (dewiacja nadnormalna) (por. M.S. Szczepański, 1999). Podobnie jest z wywodzącym się od pojęcia "dewiacja" terminem "zachowanie dewiacyjne", którego zakres znaczeniowy jest nie mniej szeroki (por. B. Urban, 1997). Natomiast termin "patologia społeczna" obejmuje nie tylko przestępczość, ale także inne zjawiska, które świadczą o złym przystosowaniu społecznym zarówno na płaszczyźnie obyczajowej, jak i kulturowej (por. pkt 2 oraz tabela 2na tej stronie).
DEWIACJA
Pojęcie "dewiacja" pochodzi od łacińskich słów: deviatio - zboczenie (z drogi), deviare - zejść z drogi (na manowce). M. Filipiak (1997) wskazując na wieloznaczność tego terminu przytacza 3 sposoby jego rozumienia:
- zboczenie (np. z drogi prawości, zboczenia seksualne, stręczycielstwo);
- przejaw jakiegoś “odchylenia” (np. od uznawanych wzorców społecznych, normalności, przestępczość);
- błądzenie (np. poprzez odrzucanie pewnych powszechnie akceptowanych wartości i prezentowanie postawy nonkonformistycznej).
Postawa,
o której mowa w punkcie c, mogła cechować heretyka religijnego w czasach reformacji.
Reformacja najsilniej rozwinęła się na terenie Niemiec, Anglii, Szwajcarii,
Holandii i krajów
skandynawskich. Była masową reakcją protestacyjną, przede wszystkim na korupcję
księży i dygnitarzy kościoła rzymskiego. Głównym wyrazem korupcji duchowieństwa
w owych czasach były płatne odpusty i amoralność niektórych księży i biskupów
katolickich. Protestanci głosząc hasło: “precz z Rzymem, katolicyzmem rzymskim
i papieżem” postanowili
powrócić do źródeł chrześcijaństwa i “odnowić Cały Kościół Chrystusowy w Duchu
Świętym”. Zaczęli czerpać silną inspirację z judeochrześcijańskiego dziedzictwa
będącego udziałem pierwszych wyznawców Jezusa Chrystusa. Należy przypomnieć,
że protoplastów chrześcijaństwa cechowały takie cnoty jak: prostota, pokora,
skromność, gotowość do życia we wspólnotach wyznaniowych. Niektórzy protestanci,
w odróżnieniu od katolików, uznawali wyższość tradycyjnego, biblijnego chrztu
dorosłych, zwanego również "chrztem wiary" lub "chrztem w wierze" (baptyści, metodyści, anabaptyści, menonici, arianie oraz w późniejszym czasie zielonoświątkowcy) nad nietradycyjnym,
niebiblijnym chrztem niemowląt, który według nich prawdziwym chrztem nie był. Wielcy reformatorzy, którzy na znak protestu
wystąpili z Kościoła Rzymsko-Katolickiego, nazwani w tamtych czasach mianem heretyków
to: Martin Luther, Jan Calvin i Huldreich Zwingli. Nieco mniej znanymi heretykami
byli Menno Simons (od jego imienia pochodzi nazwa zreformowanego w duchu
kalwińskim kościoła mennonitów), Thomas Muenzer, John Wesley i George Fox.
Założyli oni różne grupy wyznaniowe ogólnie określane protestantyzmem
(luteranie, kalwini, metodyści, kwakrzy, anabaptyści, baptyści, mennonici).
Ponadto w Anglii wyodrębnił się niezależny, powszechny kościół protestancki
- Kościół Anglikański. Natomiast w czasach Reformacji we Francji hugenoci
(wyznawcy kalwinizmu) byli postrzegani jako dewianci i heretycy, gdyż nie
akceptowali norm religijnych respektowanych przez rzymsko-katolicką większość
wyznaniową. Wielu hugenotów zostało wymordowanych podczas krwawej nocy św.
Bartłomieja w Paryżu w 1572 roku. Zginęło wtedy 25.000 ludzi.
Podkreśla
się, że atrybutami dewianta w percepcji większości ludzi jest jego inność,
odmienność, osobliwość. Jednak ten potoczny sposób rozumowania jest poddawany
krytyce, gdyż trzymając się takiego sposobu rozumowania za dewianta trzeba
by uznać każdą osobę, która jest tak określana przez innych ludzi. Podobnie
jest z zachowaniami dewiacyjnymi, których cechą może być stereotypowość, gdyż
wydają się ludziom być przejawem określonych zboczeń czy też odchyleń tylko
dlatego, że są po prostu inne lub osobliwe w porównaniu z tymi, które są
z kolei uważana za typowe (M. Filipiak, 1997).
Według
Beckera (za: K. Cygielska, 1976) dewiacja ma zawsze związek z mniej lub bardziej
zamaskowanym społecznie zachowaniem, naruszającym jakieś normy (patrz tabela
1).
| ................... | Zachowanie “posłuszne” | Zachowanie naruszające normy |
|---|---|---|
| Zachowanie postrzegane jako dewiacja | Fałszywie oskarżeni (dewiacja pozorna) | Czysta dewiacja |
| Zachowanie nie postrzegane jako dewiacja | Konformizm | Dewiacja ukryta |
Propozycja
Beckera jest na tyle ciekawa, na ile podważa sens koncepcji naznaczenia społecznego
opracowanej przez Lemerta. Okazuje się, że odwoływanie się tylko do teorii
labelling w celu dogłębnego zrozumienia dewiacji i zachowań dewiacyjnych,
powoduje, że tracimy w polu widzenia, inne ważne czynniki warunkujące to zjawisko.
Becker wprowadza ukrytą dewiację, a zgodnie z koncepcją Lemerta dewiacją
jest tylko to, co można dostrzec, a więc to, co jawne. Ponadto Becker jako
kryterium wyodrębnione ze względu na otoczenie przyjął percepcję zachowania,
a teoria stygmatyzacji za czynnik kluczowy uznaje reakcję społeczną na zachowanie
będące przejawem odmienności, inności, niekonwencjonalności (por. K.Cygielska,
1976). Ciekawe w koncepcji dewiacji Beckera jest to, że nie tylko nonkonformizm,
ale także konformizm może mieć związek z dewiacją (dewiacja ukryta). Co więcej,
Becker podkreśla, że percepcja społeczna jakichś zachowań jednostki, nie może
być uznana zawsze za pewnik w wyjaśnianiu mechanizmu powstawania dewiacji.
Źródłami dewiacji i zachowań dewiacyjnych, poza naznaczaniem społecznym (stygmatyzacją),
mogą być zakłócenia ładu społecznego lub kulturowego, negatywna socjalizacja,
konflikt społeczny (M. Filipiak, 1997).
Reasumując
można przyjąć, że dewiacja jest to:
“zachowanie poszczególnych jednostek lub zbiorów ludzi niezgodne ze społecznymi wzorami obowiązującymi ludzi poszczególnych kategorii w określonych systemach społecznych” (M.Filipiak, 1997, s.13).
PATOLOGIA
Pojęcie "patologia" pochodzi od greckich słów: pathos – cierpienie, choroba; logos - nauka. Na wstępie odwołajmy się do cytatu:
“próby definiowania patologii społecznej można podzielić na takie, które starają się dać określenie zachowań społecznie patologicznych i takie, które zmierzają do opisu procesów i stanów społecznych generujących zachowania społecznie patologiczne” (A. Krukowski, 1976, s. 322).
Oba dostrzeżone przez cytowanego badacza kierunki są tak samo ważne dla zrozumienia istoty pojęcia “patologia społeczna”. Różni badacze, uwzględniając tę dwutorowość interpretacji pojęcia “patologia społeczna”, starają się, podobnie jak ma to miejsce, w przypadku pojęcia “nieprzystosowanie społeczne”, wymieniać zjawiska, czy też zachowania oceniane jako społecznie patologiczne. W tabeli 2 zawarto propozycje wybranych badaczy.
Tabela 2
| Badacz | Zjawiska charakterystyczne dla patologii społecznej |
|---|---|
| Faris(za: A. Krukowski,1976) | Przestępczość; “występki obyczajowe”: alkoholizm, hazard, prostytucja, samobójstwo, odchylenia psychiczne; dezorganizacja: rodziny, instytucji religijnych, życia politycznego; zakłócenia zachowań zbiorowych. |
| Clinard(za: A. Krukowski,1976) | Przestępczość, homoseksualizm, prostytucja, narkomania, alkoholizm, zaburzenia psychiczne, samobójstwa, konflikty ról i statusów społecznych, dyskryminacja grup mniejszościowych. |
| Vodopivec (za: A. Krukowski,1976) | Zachowania destrukcyjne skierowane przeciwko integralności innych osób; zachowania destrukcyjne skierowane przeciwko mieniu i dobrom materialnym; zachowania mające charakter ucieczki (np. pasożytnictwo, włóczęgostwo); zachowania o charakterze autodestrukcyjnym (np. narkomania, alkoholizm, samobójstwa). |
| Szczepański (za: M. Szczepański,1999) | Samobójstwa, toksykomania i narkomania, przestępczość nieletnich, przemoc i agresja w szkole (drugie życie, wandalizm), inicjacja alkoholowa i nikotynowa, przemoc w rodzinie, prostytucja, nowe grupy wyznaniowe, subkultury i kontrkultury. |
| Merton i Nisbet (za: A. Krukowski,1976) | Przestępstwo, przestępczość nieletnich, zaburzenia umysłowe, narkomania, samobójstwa, prostytucja, różne objawy dezorganizacji społecznej. |
Według
M. Filiipiaka (1997) kryterium na podstawie którego określa się istotę i zakres
patologii społecznej, stanowi system wartości obowiązujących w danej społeczności.
Pojęcie
zachowanie patologiczne obejmuje dwa elementy:
- naruszalność określonych wzorów społecznych;
- zagrożenie dla interesów społecznych jednostki o mniejszym lub większym nasileniu.
Znaczeniowo określenie patologia społeczna jest szersze niż zachowanie patologiczne, a A. Podgórecki pisze, że:
“patologia społeczna to ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane” (A.Podgórecki za: M.Filipiak, 1997, s. 22).
W tym rozumieniu dewiacja byłaby częścią patologii społecznej obejmującej ponadto dewiacje instytucji i systemów społecznych (rozwody, dysfunkcjonalność rodziny, szkoły, urzędów).
ANOMIA
Pojęcia "anomia" pochodzi od greckich słów: a - przeczenie (“nie”) oraz nomos - prawo, stąd anomia to bezprawie, występek, odstępstwo od normy, zaprzeczenie prawa.
W najogólniejszym
znaczeniu termin ten odnosi się do ekstremalnej sytuacji społecznej, rodzaju
społecznej dezorganizacji, w której jednostka zostaje poddana naciskowi różnych,
często sprzecznych norm. Sytuacja ta jest zaprzeczeniem ładu społecznego,
tak jak “anarchia” jest zaprzeczeniem “rządu”. Stan anomii - z punktu widzenia
humanistycznego - cechuje się utratą zdolności prawidłowego (społecznie akceptowanego)
reagowania na określoną sytuację, wyłamywaniem się spod wpływu jakiegokolwiek
systemu normatywnego, niechęcią do podejmowania decyzji i działania (M. Filipiak,
1997). Według M. Szczepańskiego (1999) anomia to stan zaniku lub załamania
prawa i norm społecznych kontrolujących działania społeczne. Ten sam badacz,
odwołując się do filozofii antycznej Platona, podkreśla istnienie dwóch zasadniczych
i wzajemnie sprzecznych stanów społecznych: anomii (stanu bezprawia) oraz
eunomii (dobrego ustroju społecznego opartego na dobrym prawie).
E.
Durkheim (za: M. Filipiak, 1997) terminu anomia używał dla określenia:
- osobowości zdezorganizowanej i zdezorientowanej, ujmowanej w kontekście struktur i norm społecznych;
- sytuacji, w której występuje konflikt norm społecznych, stwarzający trudności jednostkom próbującym dostosować się do nich;
- stanu zaniku norm społecznych lub rozpadu systemu norm.
Co warte podkreślenia, anomia stanowi według Durkheima motyw samobójstw anomicznych (por. M. Szczepański, 1999).
PRZESTĘPSTWO
Z punktu widzenia prawa przestępstwo to każdy czyn zabroniony pod groźbą kary (wola ustawodawcy kreuje przestępstwa) (Lubelski za: M.Filipiak, 1997). W potocznym
rozumieniu za przestępstwa ludzie uważają czyny w sposób oczywisty sprzeczne
z elementarnymi zasadami moralnymi. Fakt zabronienia ich przez prawo ma mniejsze
znaczenie. Decyduje odczucie moralne, uczucie potępienia, przestrachu. Potocznie
ludzie odwołują się do motywacji typu godnościowego (przestępstwo narusza
godność sprawcy), prospołecznego (przestępstwo narusza godność innych ludzi),
wzajemnościowego (przestępca szkodzi innym, ale i sobie; ludzi tworzących wspólnotę łączą interesy) oraz tabuistycznego (przestępstwo jest złem bo
narusza normy) (M. Filipiak, 1997).
W
języku angielskim przestępstwo określa się co najmniej trzema terminami:
crime, delinquency, offence. Pojęcie crime
obejmuje przestępstwa dokonywane przez dorosłych. Delinquency odnosi
się do czynów przestępczych dokonywanych przez nieletnich (juvenile delinquent). Z kolei offence oznacza każde naruszenie wzorca prawnego lub obyczajowego,
niezależnie od tego, czy sprawcą jest dziecko, nieletni czy osoba dorosła
oraz bez względu na stopień szkodliwości czynu (sex offence, mass murder offence).
Ważnym dla zrozumienia terminologii aspektem jest rozbieżność między przestępstwami w znaczeniu prawnym i potocznym. Na przykład w przypadku łapówek, ukrywania dochodów w celu uniknięcia płacenia podatków, wytwarzania samogonu, drobnych kradzieży z zakładu pracy mamy do czynienia z czynami, które potocznie nie są uznawane za przestępstwa. Co innego ma miejsce w odniesieniu do zabójstwa, rozboju,gwałtu, masowego mordu.
Należy
zwrócić uwagę na to, że pojęcie przestępczości i przestępcy ma dwa aspekty:
prawny i moralny. Przestępca to ten, kto dopuścił się czynu zabronionego przez
prawo. Przestępca to pojęcie pejoratywne, bardziej z pogranicza moralności,
a nie prawa. Przestępstwo to pojęcie prawne oznaczające czyny zabronione w
kodeksie karnym, dotyczące nie tylko indywidualnych osób, ale całych zbiorowości,
instytucji, państwa (M.Filipiak, 1997).
LITERATURA:
Cygielska K. (1976). Przegląd teorii, w: Podgórecki A. (red.). Zagadnienia patologii społecznej.
PWN Warszawa, 83-121.
Filipiak M. (1997). Socjologia zachowań dewiacyjnych, w: Filipiak M. (red).Przestępczość
nieletnich. Źródła. Przejawy. Środki zaradcze. LTN Lublin, 11-28.
Krukowski A. (1976). Patologia społeczna a przestępczość, w: Podgórecki A. (red.). Zagadnienia
patologii społecznej. PWN Warszawa, 315-343.
Szczepański M. S. (1999). Polska młodzież: między normą a patologią społeczną. Próba socjologicznego
portretu zjawisk patologicznych, w: Machel H., Wszeborowski K. (red.) Psychospołeczne
uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji
ustrojowej w Polsce. UG Gdańsk, 27 - 42.
Urban B. (1997). Zachowania dewiacyjne młodzieży. UJ Kraków.