Agresja rodzeństwa

Wprowadzenie

Stosunki społeczne rodzeństwa mają duże znaczenie dla przystosowania. Jednak problemy w relacjach między rodzeństwem spotykają się z mniejszym zainteresowaniem badaczy niż inne relacje w rodzinie. Rozpoznanie uniwersalnych prawidłowości życia rodzinnego jest trudne. Powodem jest zmienność mikrosystemu rodzinnego w zakresie m.in. struktury formalnej, kolejności urodzeń, różnicy wieku między rodzeństwem, płci, cech somatycznych, czy też osobowościowych jej członków. Jednak relacje społeczne rodzeństwa można uznać za wyjątkowe. Toman (za: Kahn i Monks, 1997) stwierdził np. na podstawie badań, że kolejność urodzin rodzeństwa wyjaśnia od 10% do 20% wariancji w zakresie różnic dotyczących zachowania i zainteresowań społecznych oraz indywidualnych preferencji. Dysfunkcjonalność relacji między rodzeństwem może zaś prowadzić do poważnych problemów psychicznych. Często istnieją one wtedy, gdy rodzice sprawują niewłaściwie opiekę nad dziećmi. Na przykład, rodzice alkoholicy mogą w sposób negatywny wpływać na relacje między dziećmi, zwiększając poziom ich rywalizacji. W rodzinie z chorobą alkoholową rywalizacja może przekształcić się w przemoc, dominację i różne formy wykorzystywania (Jesse za: Kahn i Monks, 1997). Natomiast dzieci z zaburzeniami odżywiania mają rodziców, którzy czują się tak bardzo zagrożeni przez kształtujące się relacje między ich dziećmi, że zniechęcają je do budowania więzi i rozwijania poczucia intymności (Roberts za: Kahn i Monks, 1997).

Agresja rodzeństwa jako forma przemocy rodzinnej

Agresja w relacjach między rodzeństwem jest najczęstszą formą przemocy w rodzinie. Pomimo tego faktu, temat ten jest raczej rzadko podejmowany. Delikatniejsze przejawy agresji rodzeństwa są tak powszechne, że często nie są uznawane za poważny problem. Bywają nawet błędnie utożsamiane z czymś zupełnie normalnym. Badania wskazują zaś, że dla dziecka urodzonego jako pierwsze, narodziny jego młodszego brata lub siostry jest często dla niego silnym przeżyciem i dystresem (napięciem psychicznym). To napięcie może mieć związek z zaburzeniami snu, problemami z dbałością o higienę własnego ciała, płaczliwością, negatywizmem wobec matki oraz społecznym wycofaniem, zamykaniem się w sobie. Z niektórych badań wynika, że negatywizm był powiązany z późniejszymi konfliktami między rodzeństwem, ale miało to miejsce w przypadku wycofania społecznego i zamykania się w sobie (Dunn i in. za: Kahn i Monks, 1997). Agresja wobec młodszego rodzeństwa może przybierać formę nie tylko przemocy emocjonalnej, ale i różnych działań antyspołecznych takich jak: otrucie, połamanie kości lub nawet zabójstwo (Gill za: Kahn i Monks, 1997). W badaniach Strausa i współpracowników, wzięły udział 733 rodziny z dwojgiem dzieci, które miały od 3 do 17 lat. Dzieci te w okresie 1 roku ujawniły następujące zachowania : 16% pobiło brata lub siostrę, 0,8% groziło rodzeństwu nożem lub pistoletem a 0,3% użyło pistoletu lub noża wobec rodzeństwa (Straus i in. za: Kahn i Monks, 1997). Okazuje się, że młodsze rodzeństwo, które jest na niższym poziomie socjalizacji, jest bardziej agresywne niż starsze. Ponadto młodsze rodzeństwo z powodu mniejszej siły fizycznej jest częściej notowane jako ofiara nadużyć. Odsetek przypadków użycia noża lub pistoletu przez siostrę lub brata wzrósł z poziomu 2,6% w grupie przedszkolaków do poziomu 6,5% w grupie młodzieży ze szkół średnich (Straus i in. za: Kahn i Monks, 1997). Zabójstwo rodzeństwa jest często dokonywane bez poczucia większej skruchy u agresora. W 1965 r. 3% wszystkich zabójstw w Nowym Jorku stanowiły morderstwa będące dziełem rodzeństwa (Bard za: Kahn i Monks, 1997). Ważnym aspektem dla zrozumienia genezy agresji wobec rodzeństwa są zaburzenia zachowania. Schachar i Wachsmuth (za: Lahey i in., 1997) wykazali, że zarówno dzieci z zespołem ODD, jak i CD ujawniły więcej trudności w relacjach z rodzeństwem i rówieśnikami niż dzieci z grupy bez ODD i CD. Ponadto grupa badana dzieci z zespołem CD miała mniejszą zdolność do radzenia sobie z negatywnymi, bolesnymi doświadczeniami w relacjach społecznych niż dzieci z dwóch pozostałych grup. Poza zaburzeniami zachowania należy także uwzględnić wiele innych zmiennych takich jak : płeć i wiek dzieci, model interakcji społecznych w rodzinie.

Rozpowszechnienie objawów agresji i przemocy rodzeństwa

W okresie 1 tygodnia, ankietowani rodzice w 49 rodzinach naliczyli w sumie 131 konfliktów w relacjach między rodzeństwem, prowadzących do agresji i przemocy (Steinmetz za: Kahn i Monks, 1997). Rodzice w tych rodzinach pracowali poza domem, zatem podane przez nich informacje odnośnie liczby konfliktów w relacjach rodzeństwa mogą być nieprecyzyjne. W badaniach 360 dzieci w wieku od 5 do 6 lat, mających jednego brata lub siostrę, rodzice zanotowali, że 28,4% często intensywnie kłóciło się, 36% kłóciło się w stopniu umiarkowanym a 35,5% rzadko doświadczało kłótni (Koch za: Kahn i Monks, 1997).

Znaczenie płci

Roscoe i in. (za: Kahn i Monks, 1997) zbadali czynniki poprzedzające wystąpienie przemocy w relacji między rodzeństwem, zachowania stanowiące przemoc i interakcje antagonistyczne, sposób rozwiązywania konfliktów, który najczęściej stosowano oraz zależność między płcią rodzeństwa i rodzajem reakcji będącej przejawem negatywizmu. Stwierdzili więcej podobieństw niż różnic w zakresie płci. Jednak ustalono, że chłopcy częściej stosowali siłowe rozwiązanie , a dziewczęta częściej przyjmowały postawę obojętności w sytuacjach konfliktowych w relacjach z rodzeństwem. W badaniach opierających się na obserwacji rodzeństwa tej samej płci, Abramovitch i in. (za: Kahn i Monks, 1997) stwierdzili, że chłopcy częściej przejawiali agresję fizyczną niż siostry. W diadach rodzeństwa różnej płci nie zarejestrowali oni różnic pod względem płci w zakresie stopnia przejawianej agresji. Ich późniejsze badania dotyczące diad (par) rodzeństwa mieszanych i homogenicznych (jednorodnych) pod względem płci wykazały różnice (Abramovitch i in. za: Kahn i Monks, 1997). W poprzednio wymienionych badaniach 360 dzieci w wieku od 5 od 6 lat z jednym bratem lub siostrą Koch ujawnił, że dzieci pierworodne rzadziej przejawiały gotowość do zachowania spokoju wtedy, kiedy ich rodzeństwo było płci męskiej. Chłopcy urodzeni jako drudzy w kolejności częściej kłócili się z niewiele od nich starszą siostrą niż z niewiele od nich starszym bratem. Minett i in. (za: Kahn i Monks, 1997) stwierdzili, że oszukiwanie, agresja i dążenie do dominacji, przewagi częściej cechowały zachowania dzieci w relacji społecznej z rodzeństwem tej samej płci (relacje typu: brat-brat lub siostra-siostra) niż z rodzeństwem płci przeciwnej (relacje typu: brat-siostra lub siostra-brat).

Znaczenie wieku

Minnett i in. (za: Kahn i Monks, 1997) stwierdzili, że dzieci w wieku od 7 do 8 lat częściej były agresywne wobec rodzeństwa w zbliżonym do nich wieku niż wobec rodzeństwa znacznie od nich starszego. Furman i Buhrmeister (za: Kahn i Monks, 1997) zanotowali, że rodzeństwo, między którym istniała niewielka różnica wieku, cechowało się większą konfliktowością niż rodzeństwo o dużej różnicy wieku. Rodzeństwo postrzegało starsze dzieci tej samej płci jako bardziej władcze niż płci przeciwnej. Młodsze rodzeństwo częściej uważało, że ich starsze rodzeństwo było bardziej faworyzowane przez rodziców. Inne badania wskazują, że starsze dzieci inicjują zarówno antagonistyczne, jak i prospołeczne zachowania dużo częściej niż młodsze rodzeństwo (Abramovitch i in. za: Kahn i Monks, 1997). Inni badacze stwierdzili, że im dzieci są starsze, tym tendencja do jawnego doświadczania przemocy jako środka służącego do rozwiązywania konfliktów maleje (Steinmetz; Straus i in. za: Kahn i Monks, 1997).

Stabilność objawów agresji rodzeństwa

Udzielenie odpowiedzi na pytanie : "czy agresja rodzeństwa jest czymś stabilnym?" jest istotne. W celu zbadania ciągłości i stabilności tego aspektu relacji między rodzeństwem z punktu widzenia rozwojowego Stillwell i Dunn (za: Kahn i Monks, 1997) zbadali początkowe zainteresowanie dzieci nowo narodzonym rodzeństwem, zachowanie dzieci wobec tego samego rodzeństwa 14 miesięcy po urodzeniu (agresywne lub pozytywne) oraz zachowanie wobec rodzeństwa, gdy osiągnęło ono wiek 6 lat. Wyniki tych badań sugerują, że jakość początkowego zachowania dziecka urodzonego jako pierwsze wobec młodszego rodzeństwa jest dodatnio skorelowana z jego zachowaniem 3-4 lata później. Gully i in. (za: Kahn i Monks, 1997) zbadali w jaki sposób rodzeństwo przyczynia się do występującej w późniejszym okresie przemocy. Uzyskane przez nich wyniki sugerują, że przemoc będąca udziałem rodzeństwa, w szczególności pełniącego rolę jej sprawcy, może mieć silniejszą moc predyktywną w zakresie późniejszego działania jako dorosły agresor niż jakakolwiek inna interakcja mająca miejsce w rodzinie. Bank i Kahn (za: Kahn i Monks, 1997) wyraźnie podkreślają, że brak właściwej opieki rodzicielskiej w sposób dramatyczny zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia agresji w relacjach między dziećmi a ich rodzeństwem.

Modele interakcji społecznych w rodzinie dotyczące agresji i przemocy rodzeństwa

Poziom agresji w relacjach między rodzeństwem zwiększa się wraz ze wzrastającą liczebnością dzieci w rodzinie oraz ze zmniejszaniem się dostępności wychowawczej rodziców. W takiej sytuacji rodzeństwo musi samodzielnie rozwiązywać własne konflikty (Bank i Kahn za: Kahn i Monks, 1997)).
Przegląd pięciu studiów indywidualnych przypadków rodzeństwa cechującego się wysokim poziomem nadużyć ujawnił, że rodzice charakteryzowali się jedną lub większą liczbą następujących cech:

Byli rozwiedzeni lub żyli w separacji.
Ich wzajemne relacje cechowała duża konfliktowość.
Jeden spośród małżonków/rodziców ujawniał objawy psychopatologii lub przemoc wobec męża/żony.
Nie interesowali się dziećmi.

Matki były często osobami społecznie odizolowanymi i brakowało im właściwego systemu wsparcia. Green zauważył także, iż we wszystkich pięciu przypadkach rodzeństwo agresywne, stosujące przemoc także było ofiarą nadużyć oraz zwykle było jedynym dzieckiem i dzieckiem pierworodnym wtedy, gdy brat lub siostra, będący jego ofiarami, przyszli na świat. Ich matki były dla ich niedostępne emocjonalnie, wtedy, gdy skupiały się na tym, jakimi dysponowały środkami wychowawczymi, mając na uwadze ich młodsze dzieci (Green za: Kahn i Monks, 1997). Felson i Russo (za: Kahn i Monks, 1997) zbadali, czy rodzice mogą wywierać wpływ na agresywne interakcje między rodzeństwem przez karanie. Przyjęli hipotezę, że kiedy dochodzi do zatargów, kłótni i konfliktów w relacjach między rodzeństwem, chłopcy, którzy walczą, kłócą się z siostrami będą częściej karani przez rodziców wtedy, gdy są dziećmi dużo starszymi od swojego rodzeństwa. Wyniki potwierdzają te hipotezy. Pokazują także, iż kiedy dziecko jest 4 lata starsze od rodzeństwa, to jest karane za przejawianie agresji , podczas gdy młodsze rodzeństwo nie jest. Agresja okazuje się także częstszym zjawiskiem wtedy, kiedy brat lub starsze rodzeństwo było karane. W badaniach Loeber i Tengs (za: Kahn i Monks, 1997) matki agresywnych dzieci były mniej zgodne, cechowały się mniejszą koherencją.
Z kolei w badaniach 174 agresywnych chłopców i ich rodzin, McCord i in. (za: Kahn i Monks, 1997) stwierdzili następujące fakty:

Rodzice chłopców odrzucali, karali ich lub grozili im.
Kontrola rodzicielska chłopców była nieskuteczna (matki ujawniały albo nadmierną kontrolę albo niedobór kontroli, lub cechowały się niskim poziomem dążenia do samokontroli).
Miał miejsce brak właściwej opieki.
Model rodzicielskich oddziaływań nosił cechy niezgodnego z normami społecznymi.
Związek między rodzicami opierał się na wysokim poziomie konfliktowości, braku wzajemnej oceny, chłodzie emocjonalnym, niezadowoleniu z pełnionych ról rodzicielskich w życiu.

W badaniach na mało licznej grupie 10 rodzeństwa cechującego się nadużyciami, Rosenthal i Doherty (za: Kahn i Monks, 1997) zaobserwowali trzy sytuacje:

Rodzice stale dopuszczali się nadużyć wobec dziecka/dzieci.
Zachowanie rodziców świadczące o braku świadomości społecznej przyzwalało na to, by nadużycia w rodzinie, których sprawcami było rodzeństwo dziecka/dzieci, trwały nadal.
Rodzice widzieli w ich dziecku pełniącym rolę agresora w relacjach z rodzeństwem, kogoś będącego dawniej sprawcą przemocy w ich życiu.

Reasumując, można uznać, że agresja rodzeństwa jest problemem, który może ulegać zaognieniu pod wpływem niekorzystnych, awersywnych, patologicznych czynników całego mikrosystemu rodzinnego (przemoc domowa, przemoc w rodzinie, rozpad rodziny). Ogromnego więc znaczenia nabiera jakość samego środowiska rodzinnego, w którym wychowuje się dziecko. Wysoka jakość rodziny może stanowić przysłowiowy parasol ochronny dla dziecka i jego rodzeństwa w obliczu kryzysu, stresu, konfliktu, czy też negatywnego wpływu innych środowisk.

Na początek

LITERATURA:

Kahn M.D., Monks G. (1997). Sibling relational problems, w: Widiger T.A., Frances A.J., Pincus H.A., Ross R., First M.B., Davis W. (eds.). DSM-IV Sourcebook, t. 3, 693-712.
Lahey B.B., Loeber R., Quay H.C., Frick P.J., Grimm J. (1997). Oppositional defiant disorder and conduct disorder, w: Widiger T.A., Frances A.J., Pincus H.A., Ross R., First M.B., Davis W. (eds.). DSM-IV Sourcebook, t. 3, 189-210.