Wybrane zaburzenia osobowości o antyspołecznym charakterze
Osobowość antyspołeczna, dyssocjalna (antisocial
personality disorder) - zaburzenie osobowości cechujące się trwałym
zachowaniem antyspołecznym (często oberwowanym w dzieciństwie jako zaburzenie
w zachowaniu - ang. Conduct disorder - CD). Jego podstawową cechą jest
naruszanie praw innych. Mówiąc ściślej określenia tego używa się tylko
w przypadkach, w których objawy świadczące o tym zaburzeniu pojawiły się
już przed 15 rokiem życia ulegając później utrwaleniu. Te objawy to: wagary,
brak zainteresowania pracą, kłamstwo, kradzież, agresja przejawiana w zachowaniach
seksualnych (gwałty) oraz społecznych (powtarzające się bójki i napady),
alkoholizm i narkomania, włóczęgostwo, impulsywność i brak umiejętności
planowania oraz wysoki stopień kryminogenności.
Zaburzenie osobowości antysocjalnej jest bardzo,
od strony symptomatologicznej, podobne do zespołu osobowości psychopatycznej
i socjopatii. Różnicę stanowi fakt, że w przypadku zespołu osobowości
antysocjalnej niski poziom lęku i słabe poczucie winy nie stanowią istotnych
cech diagnostycznych, tak jak ma to miejsce w psychopatii i socjopatii.
Osobowość psychopatyczna i socjopatyczna a także
amoralna stanowią postaci szczegółowe zaburzenia osobowości antyspołecznej.
Nie oznacza to jednak, że osobowość antyspołeczna, psychopatia i socjopatia
nie różnią się między sobą.
Osobowość psychopatyczna (psychopathic personality) - zaburzenie osobowości cechujące się manipulacyjnością,niekontrolowaną agresywnoscią,patologicznym kłamaniem - decepcją seksualną i nieseksualną, powierzchownym urokiem, amoralnością, zanikiem uczuciowości wyższej, brakiem poczucia lęku i winy przy łamaniu zasad moralnych, nieustraszalnością, brakiem więzi z innymi, niezdolnoscią do bliskich związków uczuciowych z innymi, promiskuityzmem (skłonnością do przypadkowych kontaktów seksualnych z różnymi partnerkami/partnerami), brakiem samokrytycyzmu, nieliczeniem się ze skutkiem własnego postępowania, niewspółmierną reakcją na alkohol, działaniem na szkodę siebie samego, narcyzmem, niezdolnością do empatii oraz doświadczania żalu, skruchy, wyrzutów sumienia, wstydu.
Osobowość socjopatyczna (sociopathic personality) -
zaburzenie osobowości cechujące się zakłóconymi, defektywnymi, relacjami
społecznymi z innymi, szczególnie takimi, które stanowią wyraźne zachowania
antyspołeczne. Określenie o. socjopatyczna, czy też socjopatia używano,
choć nie zawsze słusznie, zamiennie z określeniem osobowość psychopatyczna
dla podkreślenia społecznych aspektów psychopatii. Psychiatrzy
rzadko używają terminu socjopatia, a w naukach społecznych np. w pedagogice
i socjologii jest on częściej stosowany.
Wybrane zaburzenia osobowości o aspołecznym charakterze
Osobowość unikająca, lękliwa (avoidant
personality disorder) - zaburzenie osobowości cechujące się wysoką
wrażliwością na odrzucenie przez innych, tak skrajną, że człowiek unika
kontaktów z innymi i wycofuje się z kontaktów interpersonalnych nie wierząc
w to, że uzyska całkowitą, bezkrytyczną aprobatę ze strony innych ludzi. Zwykle stwierdza
się niskie poczucie własnej wartości, tendencję do nie doceniania własnych
osiągnięć, niezwykłą niechęć do podejmowania osobistego ryzyka z obawy
przed niepowodzeniem oraz nieuzasadnione napięcie w obliczu własnych słabości,
co jest spowodowane pragnieniem uczucia i akceptacji.
Osobowość zależna (dependent personality disorder) - zaburzenie osobowości występujące u człowieka, który cechuje
się biernością w działaniu i pozwala innym przejmować odpowiedzialność
za swoje własne życie. Osobom takim brakuje pewności siebie, wiary
we własne zdolności. Są niesamodzielne, niezaradne, pozbawione inicjatywy,
nieasertywne, bezradne w sytuacjach trudnych, niezdolne do samotności.
Ciągle opierają się na opinii i radach innych ludzi. Nie podejmują one
także niezależnych decyzji w żadnej sprawie. Można powiedzieć, że osobowość
zależna jest wytworem środowiska wychowawczego, które na skutek np. małpiej
miłości matki, opóźnia proces usamodzielniania się, czy też socjalizacji
dziecka. Zaburzenie osobowości, o którym mowa, jest także nazywane osobowością
asteniczną (asthenic personality).
Osobowość narcystyczna (narcissistic personality
disorder) - zaburzenie osobowości cechujące się przesadzonym poczuciem
własnej ważności, tendencją do przeceniania własnych osiągnięć, ekshibicjonistycznym
domaganiem się uwagi i podziwu ze strony innych osób, zaabsorbowaniem marzeniami
o sukcesie, bogactwie, władzy, sławie, pięknie i idealnej miłości, przekonaniem
o własnej wyjątkowości i niepowtarzalności, wykorzystywaniem innych dla
własnych korzyści, zazdroszczeniem innym lub przekonaniem, że jest się
obiektem zazdrości, arogancją i zarozumiałością wobec innych, niewłaściwymi
reakcjami emocjonalnymi na krytykę ze strony innych oraz brakiem empatii.
Osobowość paranoiczna (paranoid personality
disorder) - zaburzenie osobowości polegające na: nadmiernej podejrzliwości,
braku zaufania do innych ludzi, nieuzasadnionej zazdrości o małżonka lub
partnera seksualnego, tendencji do długotrwałego przeżywania przykrości
przez niewybaczanie krzywd, niesprawiedliwości lub lekceważenia, spiskowym
nastawieniu do otaczającego świata, wrogości, wrażliwości na krytykę.
W ICD-10 wyróżnia się osobowość ekspansywno-paranoiczną,
fantastyczną, pieniaczą i sentywno-paranoiczną (po wcześniejszym wykluczeniu
zespołów urojeniowych).
Pominięto osobowość schizoidalną, osobowość typu
borderline (chwiejną emocjonalnie), osobowość histroniczną, o. anankastyczną
(obsesyjno-kompulsywną), o. bierno - agresywną oraz osobowość schizotypową.
Należy podkreślić, iż w praktyce ma miejsce często
zjawisko współwystępowania różnych zaburzeń osobowości oraz zaburzeń emocjonalnych.
Stwierdza się np. współistnienie objawów osobowości antyspołecznej/psychopatycznej
z objawami osobowości narcystycznej, czy też paranoicznej. Ponadto może
mieć miejsce współistnienie objawów np. zespołu stresu pourazowego i psychopatii.
Zdecydowanie najbardziej brutalnych przestępstw
np. morderstw o podłożu seksualnym dokonują osobnicy, u których ma miejsce
współwystępowanie objawów osobowości antyspołecznej/psychopatycznej z objawami
osobowości narcystycznej.
Wybrane zaburzenia emocjonalne
Zespół stresu pourazowego (post-traumatic
stress disorder) - jest zaburzeniem powiązanym z silnymi przeżyciami
psychicznymi, spowodowanymi uczestnictwem w dramatycznych zdarzeniach w życiu. Klasycznymi
symptomami tego zespołu są: ponowne doświadczanie cierpienia i bólu w snach,
powtarzające się wyobrażenia i myśli o tragicznym zdarzeniu, ogólne poczucie
otępienia oraz utrata sensu życia, poczucie winy, że udało się przeżyć,
zaburzenia snu i przesadnie wybuchowe reakcje na bodźce. U ludzi cierpiących
na ten zespół, mamy do czynienia z pewnego rodzaju blokadą psychiczną uniemożliwiającą
np. ponowne wykonywanie jakiejś wyuczonej czynności. Np. Osoba, która wyszła
cudem z wypadku drogowego, nie jest w stanie przekonać się znowu do prowadzenia
samochodu. Zespół PTSD może w połączeniu z zaburzeniami osobowości
prowadzić do antyspołecznych następstw np. skrajnej nienawiści do innych
ludzi. Podłoże PTSD jest wybitnie lękowe. Mamy tutaj do czynienia z utrwaleniem
się postawy silnie lękowej, która w przypadku gdy PTSD pojawi się u neurotyka,
osiągnie ekstremum.
Ogólne zaburzenie lękowe (generalized anxiety disorder) - cechuje się trwałym lękiem oraz niespecyficznymi
reakcjami fizjologiczno-emocjonalnymi takimi jak: dreszcze, napięcie, trema, nadmierne pocenie się, roztargnienie,
uczucia strapienia, irytacji. Określenie używane tylko w odniesieniu do
zaburzeń funkcjonalnych. Przejawem głównym ogólnego zaburzenia lękowego
jest neurotyzm.
Uznaje się, że neurotykami jest większość współczesnych
ludzi. Znane są nam następujące potrzeby od których zaspokojenia zależy
to, w jakim stopniu radzimy sobie z nadmierną lękliwością ujawniającą się
neurotyzmem: neurotyczna potrzeba akceptacji, szacunku ze strony otoczenia, n. potrzeba
osiągnięcia sukcesu za wszelką cenę, n. potrzeba posiadania, nadmiernego
gromadzenia produktów, kupowania, n. potrzeba roszczeniowa, n. potrzeba
wykorzystywania innych oraz bycia wykorzystywanym, n. potrzeba nawiązywania
kontaktów z innymi z obawy przed samotnością, n. potrzeba miłości, n. potrzeba
kompulsywnego seksu, n. potrzeba władzy, prestiżu, n. potrzeba współzawodnictwa
i wycofania się z niego a także n. poczucie winy, n. cierpienie, n. kompleks
niższości, n. kompleks wyższości, neurotyczna duma. Najogólniej rzecz biorąc
skrajny neurotyzm może być skutkiem stosowania niewłaściwych postaw wobec
dziecka przez równie neurotycznych rodziców np. nadmiernie chroniącej (dziecko
jest często straszone "dla jego dobra", by nie robiło czegoś, ogranicza
się jego aktywność, inicjatywę i zaufanie do samego siebie) lub odtrącającej
i obojętnej (dziecku wpaja się poczucie winy i żalu z powodu nieodpowiedzialności
rodziców).
Zespół paniki (panic disorder) - zaburzenie
mieszczące się w obrębie kategorii zaburzeń lękowych, cechujące się nawracającymi
atakami paniki, które zwykle pojawiają się w sposób nieprzewidywalny. Mogą
być one poważne i towarzyszy im poczucie przerażenia, arytmia serca,
silne pocenie się, drgawki i poczucie nierealności. Zwykle ataki te są krótkie,
ale strach przed następnym atakiem może być wciąż obecny.
Zespół fobii (phobic disorder) - ogólny
termin dla określenia specyficznego poczucia niepokoju, nadmiernego i panicznego
lęku, awersji i strachu wobec określonych obiektów / przedmiotów: np. agorafobia - chorobliwy lęk przestrzeni;
klaustrofobia - chorobliwy lęk ciasnych pomieszczeń....nyktofobia - lęk
przed ciemnością.
Zespół depresji pełnoobjawowej, tzw.pełnej, dużej (major depressive
episod) - charakteryzuje się anhedonią, czyli ogólnym brakiem zainteresowania
przyjemnymi stronami życia oraz takimi objawami jak: bezsenność, nadmierna
senność, poczucie bezwartościowości, beznadziejności, “grobowe myśli” i
skłonności samobójcze. Zespół ten nie ma pochodzenia organicznego. Istnieje
wiele różnorodnych postaci i rodzajów depresji. Bogata jest również symptomatologia
depresyjna. Depresja współcześnie nie jest już tylko jednym z psychiatrycznych
zaburzeń afektywnych, ale stanowi chorobę i główną przyczynę
braku zdrowia psychicznego.
Zaburzenia afektywne (affective
disorder) - szeroka kategoria obejmująca
wiele zespołów, które mają wspólną jedną podstawową cechę: zaburzenia nastroju
lub napięcie emocjonalne - od nadmiernego i nieuzasadnionego smutku stanowiącego
niewłaściwy w stosunku do bodźca afekt - dysforii (wszelkie przejawy pesymizmu)
do skrajnego zadowolenia - euforii (wszelkie przejawy optymizmu). Do zaburzeń
afektywnych zalicza się m.in. depresję.
Zaburzenie dystymiczne (dysthymic
disorder) - charakteryzuje się ogólnym obniżeniem
nastroju, brakiem zainteresowania normalnymi, codziennymi sprawami życiowymi.
Taki stan uczuciowy trwa przynajmniej rok lub dwa.
LITERATURA:
Pospiszyl K. (1992).Psychopatia. PWN Warszawa.
Radochoński M. (1993). Kryteria diagnostyczne i postacie
specyficznych zaburzeń osobowości w świetle klasyfikacji ICD.10 i DSM.IV,
w: M. Radochoński (red.). Zarys psychopatologii dla pedagogów. Rzeszów.
Reber A.S. (1985).Dictionary of Psychology. Penguin Books. London.