Nastoletni rodzice

Problem nastoletnich rodziców

Kwestia przypadkowego rodzicielstwa nastolatków stała się bardzo kłopotliwą w USA. Pomimo że dane pochodzące z Centers for Disease Control wykazują tendencję spadkową w zakresie tego zjawiska, to nastoletnie matki nie będące w związkach małżeńskich oraz ich nieślubne dzieci są głównym ciężarem dla systemu opieki społecznej. Około 11% nastoletnich dziewcząt w wieku od 15 do 19 lat, zachodziło co roku w ciążę, co odpowiada w przybliżeniu milionowi niechcianych ciąż (Benoit, 1997). Natomiast w latach 90. XX wieku badacze zaobserwowali również, że odsetek dzieci, które zostały urodzone przez nastoletnie matki w USA był wyraźnie wyższy niż w innych wysoko rozwiniętych pod względem gospodarczym krajach zachodnich. Odsetek ten był też wyższy w połowie lat 90. niż w połowie lat 80. Co więcej, w 1996 roku dzieci urodzone przez nastolatków, które nigdy nie zawarły związku małżeńskiego, stanowiły 76% w tej populacji (Moore, Romano, Gitelson i Connon; UN za: K.A. Moore, J. Manlove, D.A. Glei, D.R. Morrison, 1998).
nastolatka w ciąży Istotną sprawą w kontekście rodzicielstwa nastolatków, jak sądzi M.B. Benoit (1997), jest powszechne przekonanie, że nastoletni rodzice nie są osobami dorosłymi. Ważne jest też rozróżnienie między dojrzewaniem, które odnosi się do procesu rozwoju psychicznego, a pokwitaniem, pojawieniem się dojrzałości płciowej.
Dla przypomnienia dojrzewanie (ang.adolescence) dzieli się na trzy etapy.
Pierwszy etap obejmuje okres od 12 do 14 roku życia, w którym obserwuje silne dążenie dziecka do niezależności i autonomii. Rówieśnicy zaczynają wtedy odgrywać bardzo ważną rolę w życiu młodego człowieka. W tym wieku działania następują zanim pojawi się refleksja dotycząca ich skutków oraz żąda się wtedy natychmiastowej nagrody za swoje postępowanie. Wtedy też młodzi ludzi zaczynają interesować się płcią przeciwną, ale zwykle zachowywany jest bezpieczny dystans w relacjach heteroseksualnych, w momencie gdy więcej energii poświęcają, oni na pielęgnowanie dobrych relacji z rówieśnikami tej samej płci. Dziewczynki z szóstej i siódmej klasy podróżują w paczkach, a chłopcy szukają akceptacji w grupach męskich. W pewnym sensie występuje łamanie obowiązujących reguł, ponieważ nastolatki w wieku 12 i 14 lat usiłują utworzyć własny świat, wyłączając z niego zarówno swoich rodziców, jak i własne dzieciństwo. Paradoksalnie ma w tym okresie miejsce zerwanie z dziecięcym światem, a jednocześnie silne pragnienie powrotu do niego, pod warunkiem że potrzeby zależności były wcześniej właściwie zaspokajane. Nastolatki dążą do coraz większej autonomii, w szczególności pragnąc uniezależnić się od rodziców i rodzeństwa. Mogą ujawniać zachowania charakterystyczne dla dorosłych, jak i takie, które świadczą jeszcze o dziecięcej regresji. Te nastolatki, które miały właściwą opiekę ze strony swoich rodziców oraz innych znaczących osób w rodzinie raczej nie wykazują problemów psychicznych i wychowawczych. Natomiast te nastolatki, które nie miały właściwej opieki rodzinnej we wczesnych latach życia mogą wykazywać większą podatność na różne formy patologii społecznej. Nastolatki takie, gdy doświadczą deprywacji emocjonalnej w rodzinie, mogą złagodzić dyskomfort związany z psychologiczną utratą uczuć rodziców, reagując na biologiczne i seksualne sygnały wysyłane przez ich organizm, np. rozpoczynając przedwcześnie współżycie seksualne .
ĺrednia adolescencja, czyli drugi etap, obejmujący okres od 14 do 17 roku życia, cechuje się coraz silniejszą potrzebą nastolatków do odłączenia się od rodziny i dążeniem do rozpoczęcia życia na własną rękę. Stwierdza się w tym okresie większą liczbę konfliktów z rodzicami, którzy w oczach nastolatków tracą autorytet. Ważniejsi stają się często rówieśnicy, panująca moda, muzyka, styl bycia innych nastolatków, subkultura. Jest to okres, w którym nastolatek wykazuje podwyższony poziom narcyzmu, poczucia pretensjonalności i niewrażliwości, negatywizmu, odmowy i buntu. Nastolatek w tym okresie rozwojowym denerwuje rodziców, którzy często skarżą się na jego samolubność, egoizm i arogancję. Rodzice czują się wykorzystani i niekochani przez swoje dzieci. Doświadczają oni również nierzadko lęku i niepokoju, ponieważ dowiadują się o zachowaniach ryzykanckich swoich dorastających dzieci. Nastolatki, które były wychowywane w rodzinach, które zachęcały i ułatwiały wyrażanie myśli (słowne lub pisemne), mogą tworzyć pamiętniki lub blogi, opisując tam doświadczane konflikty, sprzeczności, dylematy, uczucia zmieszania i zagubienia czy też swoje zmienne nastroje (w ten sposób dochodzi, np. do sublimacji popędu płciowego). Natomiast w tych rodzinach, w których nie miało to miejsca, nastolatki nie umieją poradzić sobie ze swoją emocjonalnością i seksualnością, co może prowadzić do poważniejszych problemów wychowawczych.
Dla nastolatków z klasy średniej, okres dojrzewania wydłuża się, aż do momentu gdy zdecydują do jakiej szkoły będą uczęszczać lub kim zechcą zostać w przyszłości. Nastolatki z klasy średniej planują później wstąpić w związek małżeński i założyć rodzinę. Natomiast w przypadku biednych nastolatków z klas niższych, przedwczesne zakończenie kariery szkolnej i niemożność znalezienia odpowiedniej pracy mogą oznaczać koniec procesu dojrzewania i szybsze wstąpienie w związek małżeński w celu założenia własnej rodziny. Nie zawsze jednak takie wczesne wstąpienie w związek małżeński jest korzystne zarówno dla nastoletnich rodziców, jak i ich dzieci. Nastoletni rodzice nie osiągnęli jeszcze odpowiedniego poziomu dojrzałości społecznej i psychicznej, by właściwie pełnić rolę rodziców.
Trzeci etap procesu dojrzewania obejmuje okres od 17 do 19 roku życia. W tym okresie nastolatek charakteryzuje się silniejszym poczuciem własnej tożsamości, zaangażowaniem w rozwój własnej kariery zawodowej, zdolnością do podejmowania niezależnych decyzji oraz większymi niż w poprzednich okresach zdolnościami do zadumy, refleksji, kontroli stanów emocjonalnych, rozwiązywania problemów oraz szczerego wglądu we własną psychikę. Psychologicznie dojrzały nastolatek ma poczucie celu, celowości istnienia, np. zakłada własną firmę, aby zarobić pieniądze na utrzymanie swojej rodziny oraz zaczyna identyfikować się z ogólnymi wartościami społecznymi i kulturowymi.

Rozkład moralny współczesnej rodziny

Właściwy rozwój osobowości nastolatka jest bardziej prawdopodobny wtedy, gdy wzrastał on w stabilnej rodzinie, właściwie wypełniającej wszystkie funkcje. Z powodu radykalnych zmian ekonomicznych i społecznych w ubiegłych dwóch dekadach, obserwuje się coraz częściej rozkład moralny rodziny, nie tylko w środowiskach wiejskich, ale i miejskich, w krajach rozwijających się, jak i wysoko rozwiniętych. Rosnąca liczba rozwodów, konieczność podjęcia pracy zawodowej przez obu rodziców poza domem, wysoka stopa bezrobocia, słabe przygotowanie zawodowe oraz niska jakość oświaty, zwiększające się spożycie alkoholu, narkotyków i dopalaczy, epidemia AIDS oraz przemoc w rodzinie i społeczeństwie stanowią czynniki, które powodują destabilizację rodziny. Struktura rodziny ulega poważnemu zakłóceniu, bynajmniej nie tylko w tych rodzinach, w których są trudne warunki socjoekonomiczne, ale także w rodzinach dobrze uposażonych materialnie. Współcześnie nastolatki w USA nie znajdują często w rodzinie żadnego oparcia i są często dość wcześnie zmuszone, jak pisze M. B. Benoit, do "dawania sobie rady w życiu" bez pomocy rodziców. Pomimo że w przeszłości zarówno tradycyjna, wiejska, jak i industrialna, wielkomiejska rodzina pozwalały na pełnienie ról ekonomicznych przez wszystkich pełnoprawnych jej członków, to obecnie, tzw. post - industrialna rodzina oferuje mniej ról ekonomicznych nastolatkom. W niektórych przypadkach rodzice nastolatków sami nie potrafią utrzymać zatrudnienia i mieć stałej pracy. W świecie wielkiego postępu technicznego, w którym żyjemy, wyszukane umiejętności techniczne oraz dyplom szkoły wyższej są podstawowymi wymogami stawianymi kandydatowi do jakiejkolwiek pracy.

Wybrane aspekty psychologii okresu dojrzewania

W burzliwym okresie dojrzewania niezwykłego znaczenia nabiera stabilność emocjonalna, która może wyrosnąć jedynie na właściwym gruncie wychowawczym. Innymi słowy, tylko rodzice, którzy cechują się zgodnością wychowawczą i stymulują rozwój dziecka przez zaspokojenie wszystkich jego potrzeb biologicznych i psychicznych mogą sprawić, że klimat dla wychowania dziecka w rodzinie będzie właściwy. Ponadto, aby tak się mogło stać, to potrzeby zależności dziecka musiały zostać wcześniej odpowiednio zaspokojone. Jest to szczególnie ważne dlatego, że jeden z podstawowych konfliktów okresu dojrzewania sprowadza się do dwuosiowego napięcia między dążeniem nastolatka do regresji rozwojowej i zależności wobec innych a jego pragnieniem pełnej dojrzałości, dorosłości oraz wolności i niezależności od rodziców. Im lepiej wcześniejsze potrzeby zależności zostały zaspokojone, tym nastolatek może wykazywać większą gotowość do walki z kryzysem zależność - niezależność. Ma także wtedy większe szanse na to, że jego osobowość będzie w pełni dojrzała. Jeśli nastolatek doświadczy deprywacji we wczesnym okresie rozwojowym, a jego potrzeby zależności w okresie dojrzewania są silne (ponieważ w istocie odzwierciedlają potrzeby charakterystyczne dla dużo wcześniejszego okresu rozwojowego), to będzie on bardziej podatny na zachowania eksternalizacyjne. Takie zachowania mogą być charakterystyczne dla osoby dorosłej, ale gdy przejawia je nastolatek, to budzą pewne wątpliwości moralne. Na przykład zajście dziewczyny w ciążę lub odbycie przez chłopca stosunku płciowego, mogą stanowić doskonałe przykłady. Wykonanie czynności intymnej, która wydaje się zachowaniem typowym dla osób dorosłych, jest czymś pociągającym dla nastolatków (jak, np. zakazany owoc) i pozwala na przynajmniej tymczasowe zaspokojenie potrzeb zależności w dzieciństwie łączących się z fizyczną bliskośćcią i opieką, troską. Co zaskakujące, niekiedy uprawianie seksu bez żadnego zabezpieczenia lub też miłość fizyczna z wykorzystaniem środków antykoncepcyjnych, przyczyniają się do zaspokojenia konfliktogennych postaw psychicznych nastolatków. Ponadto nastolatki podejmując takie działania, odnoszą wrażenie, że są już osobami dorosłymi.

Psychospołeczne czynniki ryzyka

Badacze poszukują od lat czynników psychologicznych i społecznych, które mogą sprzyjać nieoczekiwanemu, przedwczesnemu pełnieniu roli rodzica przez nastolatków. Wśród nich można wymienić trzy grupy:

Czynniki indywidualne. Pewne cechy indywidualne nastolatków takie jak: zachowania problemowe (trudności wychowawcze obserwowane w szkole, wczesne nadużywanie substancji psychoaktywnych, przestępczość, przemoc, agresja) mogą sprzyjać ich wczesnemu współżyciu płciowemu, którego skutkiem może być przypadkowa ciąża (Ketterlinus, Lamb, Nitz i Elster za: K.A. Moore i in., 1998). Ponadto wiadomo, że nastoletnie matki ujawniają wysoki poziom zachowań antyspołecznych już w okresie dzieciństwa i później podczas wczesnej adolescencji. Jednak mniej wiemy o formach antyspołeczności, patrząc z perspektywy rozwojowej, tj. mając na uwadze dojrzewanie młodocianych matek, aż do okresu wczesnej dorosłości. Pierwsze doniesienia ujawniały zależność między zbyt wczesnym macierzyństwem a częstszym karaniem matek przez sąd z powodu zachowań przestępczych podczas okresu dorosłości (C.A. Coyne, N.M.G. Fontaine, N. Langstrom, P. Lichtenstein, B.M. D'Onofrio, 2013). Innym ważnym czynnikiem jest wykorzystywanie seksualne. Okazuje, się, że około od 50% do 60% nastoletnich, amerykańskich matek rasy białej było ofiarami seksualnych nadużyć w okresie dzieciństwa, zanim zaszły w ciążę (D.Y. Rainey, C. Stevens-Simon i D.W. Kaplan, 1995).
Natomiast lepsze przystosowanie szkolne, wysokie osiągnięcia w nauce, wyższe aspiracje i oczekiwania edukacyjne adolescentów, wysoka samoocena, wysoki poziom religijności, mogą opóźniać pierwszą inicjację seksualną, czy też osłabiać dążenie nastolatka do macierzyństwa i ojcostwa lub sprzyjać stosowaniu środków antykoncepyjnych wtedy, gdy stosunek płciowy będzie miał miejsce (R.D. Plotnick i S.S. Butler, 1991; Thornton i Camburn; Resnick, Suglund; Brewster, Billy i Grady, Marsiglio za: K.A. Moore i in., 1998).
Czynniki dotyczące rodziny. Status socjoekonomiczny może łączyć się z wyższym ryzykiem przypadkowego rodzicielstwa nastolatków. Na przykład, nastolatki, które mają matki z wyższym wykształceniem, mogą później zaczynać współżycie płciowe, częściej uprawiać tzw. "bezpieczny seks" podczas pierwszego intymnego kontaktu, ale i jest też bardziej możliwe, że gdy zajdą w przypadkową ciążę, to dokonają aborcji (Hayward, Grady i Billy; Kahn, Rindfuss i Guilkey; Plotnick za: K.A. Moore i in. 1998). Znaczenie ma też struktura rodziny. Niektórzy badacze wykazali, że nastolatki wychowywane przez jednego rodzica (matkę lub ojca), miały znacznie mniej lat, kiedy doświadczały pierwszego stosunku, rzadziej stosowały środki antykoncepcyjne i częściej stawały się przypadkowymi rodzicami niż ich rówieśniczki i rówieśnicy z rodzin pełnych (McLanahan i Sandefur; Moore, Morrison i Glei; Wu i Martinson za: K.A. Moore i in., 1998). Ważne są też wysokie aspiracje rodzicielskie, edukacyjne wobec dzieci, ponieważ pełnią one funkcję ochraniającą nastoletnie dziewczęta przed przedwczesnym współżyciem płciowym i zajściem w ciążę. W przypadku nastoletnich chłopców, w większej mierze niż w przypadku dziewcząt, wsparcie rodziców, ciepło emocjonalne w rodzinie zapobiegały alkoholizmowi i większej aktywności seksualnej (por. K.A. Moore i in., 1998). Ważną cechą relacji społecznych (rodzic - nastolatek) w rodzinie jest bliskość, która może korelować z mniejszą częstością uprawiania seksu, późniejszym wiekiem współżycia i mniejszą liczbą partnerek/partnerów nastolatka/nastolatki, zmniejszając ryzyko przypadkowej ciąży będącej skutkiem stosunku płciowego adolescenta. Podobną funkcję profilaktyczną może pełnić spójność rodziny. Reasumując, im większa bliskość i spójność w rodzinie, tym mniejsze ryzyko przypadkowego rodzicielstwa nastolatków (por. B.C. Miller i B. Benson, 2001).
Czynniki dotyczące środowiska szkolnego i rówieśniczego. Z nielicznych badań można wywnioskować, ze poza programem edukacji seksualnej realizowanym w szkole, znaczenie dla kontroli zachowań seksualnych i tzw. płodności nastolatków mogą mieć takie zmienne jak: klimat wychowawczy szkoły (w USA może się on różnić w zależności od tego, czy szkoła jest prywatna, raczej dla młodzieży z zamożnych domów, czy publiczna, czy przeważają w niej dzieci imigrantów, dzieci czarnoskóre, czy rasy białej itd.); indywidualne osiągnięcia szkolne i aspiracje ucznia; pomiar stopnia zaangażowania i motywacji ucznia przez szkołę oraz powiązane z nim zjawisko drugoroczności lub odsiewu szkolnego. Na podstawie wyników niektórych badań można zauważyć, że nastoletnie matki mają mniejsze szanse na ukończenie szkoły, cechuje je większe ryzyko rozwodu (gdy są zamężne), samotnego wychowania dziecka, bezrobocia, przestępczości i mogą być bardziej zależne od pomocy socjalnej państwa (por. A.R. Stiffman, J.C. Powell, F. Earls i L.N. Robins, 1990). Ważną rolę mogą też pełnić rówieśnicy. W badaniach Whitbeck, Simons i Kao stwierdzono, że adolescenci, którzy widzieli, że ich koleżanki i koledzy są aktywni seksualnie, sami także chętniej podejmowali współżycie. Nastoletni chłopcy zaś mogą wykazywać większą gotowość do zastosowania antykoncepcji wtedy, kiedy oczekują, że ich rówieśnicy lub rodzice będą mieć negatywne postawy wobec ewentualnej przypadkowej ciąży (Sonenstein, Pleck i Ku za: K.A. Moore i in., 1998).

Uwarunkowania psychologiczne przedwczesnego pełnienia ról rodzicielskich przez nastolatków

Niezaspokojenie potrzeby zależności we wczesnym okresie rozwoju - jest wysoce prawdopodobne, że nastolatki, których potrzeba zależności nie została wcześniej zaspokojona, są same dziećmi nastoletnich rodziców, którzy nie byli jeszcze przygotowani, by sprostać wymaganiom wychowania własnego dziecka.
Dążenie do sprawiania fałszywego wrażenia, że jest się osobą dorosłą, przy jednoczesnej chęci do pozostania wciąż dzieckiem. Jest to typowy konflikt rozwojowy, jaki muszą rozwiązać wszystkie nastolatki. Zachowanie przypominające osobę dorosłą w sferze seksualnej i rodzicielstwo są uznawane za oznaki dorosłości.
Odmowa podjęcia ryzyka związanego z pełnieniem ról rodzicielskich. Jest to prawdą w odniesieniu do wszystkich nastolatków, niezależnie od klasy społecznej, do której należą.
Odmowa spełnienia wymagań własnego dziecka. Jest to szczególnie widoczne u rodziców nastoletnich. Nie jest niezwykłą sytuacja, w której posiadanie dziecka służy realizacji celu, jakim jest macierzyństwo, zarówno byłej, nastoletniej matce, jak i jej dziecku, tj. córce mającej potomstwo (sytuacja dzieci mają dzieci). Dla kobiet rodzenie dzieci pozwala im wierzyć w to, że z jednej strony są już dorosłe, a z drugiej pozwala im to podtrzymać nadzieję na to, że ich własne dzieci będą miały lepszą opiekę niż one same. Silnie identyfikują się one ze swoimi matkami (babciami), które często były same nastoletnimi matkami.
W przypadku mężczyzny, zostanie ojcem, jest w istocie, osiągnięciem pewnego psychologicznego poczucia męskości (Anderson za: M.B.Benoit, 1997). Pozbycie się jakiejkolwiek finansowej odpowiedzialności za własne dzieci pozwala jednak ojcom - nastolatkom na psychologiczne powtórzenie traumatycznych doświadczeń, które często mieli oni jako dzieci, kiedy ich ojcowie ich odrzucili. Ta zdolność do odpłacania złem za zło jest zjawiskiem określanym "identyfikacją z agresorem".
Zarówno w przypadku mężczyzn (ojców), jak i kobiet (matek) nieświadoma akceptacja zależności od dominacji w procesie wychowania w celu lepszego zaspokojenia podstawowych potrzeb ich dzieci oraz ich samych może stanowić sposób psychologicznego nagradzania ich własnych potrzeb do otrzymywania pomocy od wszechwładnego opiekuna. Innymi słowy, taka dominacja w procesie wychowania może, w sensie psychologicznym, pełnić rolę zastępczego rodzica.

Reasumując, można powiedzieć, że istnieje wiele możliwości rozwiązania problemu nastoletnich rodziców. Wśród nich należy wymienić, np. uświadamianie młodzieży uprawiającej wolny seks w zakresie specyfiki życia płciowego człowieka i sposobów stosowania różnorodnych, dostępnych na rynku środków antykoncepcyjnych, które zapobiegają niechcianym ciążom (opisana możliwość jest nie do zaakceptowania dla Kościoła Rzymsko - Katolickiego, gdyż godzi w zasadę wstrzemięźliwości przedmałżeńskiej i w zasadę dopuszczalności współżycia płciowego tylko w związku małżeńskim zawartym w oparciu o prawo konkordatowe między kobietą a mężczyzną). Inną możliwością jest propagowanie wśród młodzieży, zamiast wolnego seksu, abstynencji seksualnej (dopuszczając jedynie petting, ale nie pełny stosunek płciowy) aż do momentu zawarcia w związku małżeńskiego. Jeszcze innym aspektem, który można by wykorzystać w psychoterapii jest zastępowanie aktywności seksualnej w tym okresie, aktywnością sportową, edukacyjną i kulturalną.

Na początek

Literatura:

Benoit M.B. (1997). The role of psychological factors on teenagers who become parents out-of-wedlock. Children and Youth Services Review, 19, 401-413.
Coyne C.A., Fontaine N.M.G., Langstrom N., Lichtenstein P., D'Onofrio B.M. (2013). Teenage childbirth and young adult criminal convictions: a quasi-experimental study of criminal outcomes for teenage mothers. Journal of Criminal Justice, 41, 318-323.
Miller B.C., Benson B. (2001). Family relationships and adolescent pregnacy risk: a research synthesis. Developmental Review, 21, 1-38.
Moore K.A., Manlove J., Glei D.A., Morrison D.R. (1998). Nonmarital school-age motherhood: family, individual, and school characteristics. Journal of Adolescent Research, 13, 433-457.
Plotnick R.D., Butler S.S. (1991). Attitudes and adolescent nonmarital childbearing: evidence from the national longitudinal survey of youth. Journal of Adolescent Research, 6, 470-492.
Rainey D.Y., Stevens-Simon C., Kaplan D.W. (1995). Are adolescents who report prior sexual abuse at higher risk for pregnancy?. Child Abuse & Neglect, 19, 1283-1288.
Stiffman A.R., Powell J., Earls F., Robins L.N. (1990). Pregnancies, childbearing, and mental health problems in adolescents. Youth & Society, 21, 483-495.