OSOBOWOŚCIOWE I ŚRODOWISKOWE KOMPONENTY POCZUCIA SZCZĘŚCIA

WPROWADZENIE

Poczucie szczęścia jest ważnym dla zdrowia psychicznego i przystosowania aspektem, gdyż to, w jakim stopniu czujemy się szczęśliwi, może mieć związek z depresją. Krótko mówiąc, im mniejsze poczucie szczęścia, zadowolenia z siebie, tym prawdopodobnie silniejsza skłonność do depresji, czyli przeżywania obniżonego nastroju oraz vice versa.
Wyniki badań przeprowadzonych na temat subiektywnego dobrego samopoczucia, dobrostanu, błogostanu psychicznego czy też poczucia szczęścia (w skrócie z języka angielskiego-SWB) utwierdzają nas w przekonaniu, że poczucie szczęścia prawdopodobnie zawiera trzy powiązane ze sobą komponenty: pozytywny afekt, nieobecność afektu negatywnego oraz ogólne zadowolenie z życia)(Argyle, Martin i Crossland, 1989 za: L. Lu i in., 1997). Ponadto indywidualne poczucie szczęścia (błogostanu psychicznego) jest uznawane raczej za właściwość, stałą cechę osobowości niż za przejściowy stan emocjonalny (Veenhoven, 1994 za: L. Lu i in., 1997).

Psychologiczne korelaty subiektywnego poczucia szczęścia

W literaturze naukowej znajdujemy dwie odmienne perspektywy odnoszące się do różnych modeli i teorii wyjaśniających istotę subiektywnego doświadczania poczucia szczęścia, zadowolenia z życia:

Perspektywę osoby (czynniki indywidualne, osobowościowe).
Perspektywę środowiska (czynniki społeczne).

Modele osobowościowe to typowe przykłady dla pierwszego podejścia (Costa i McCrae za: L. Lu i in., 1997). Ujmują one szczęście jako cechę stabilną, która zależy przede wszystkim od osobowości. Modele zdarzeń życiowych reprezentują perspektywę środowiskową. Według ich założeń, poziomy odczuwania szczęścia mogą zmieniać się z czasem, a doświadczanie pozytywnych, pomyślnych lub negatywnych, niepomyślnych zdarzeń w życiu wyjaśnia powody obserwowanych zmian w zakresie subiektywnego poczucia szczęścia (L. Lu i in., 1997).
Określone zachowanie lub nastrój są prawdopodobnie pochodną złożonej interakcji między osobą i środowiskiem społecznym. To jest w zasadzie perspektywa interakcyjna, która może nas doprowadzić do odnalezienia odpowiedzi na nasze pytanie: "dlaczego niektórzy ludzie czują się szczęśliwsi od innych?". Zatem, celem badań L. Lu in. (1997) było połączenie modeli osobowościowych oraz zdarzeń życiowych w jedną jakby empiryczną całość. Dokładniej, L. Lu in. (1997) usiłowali zbadać zarówno wpływ cech osobowościowych, jak i zdarzeń życiowych, pełniących jakby funkcję stabilizacyjną lub destabilizacyjną w zakresie odczuwania subiektywnego poczucia szczęścia.
Ekstrawersja i neurotyzm stanowią dwie szeroko zbadane cechy osobowości wywierające wpływ na poczucie szczęścia. Cechują się stabilnością i są często obserwowane w różnych kulturach (Kline, 1993 za: L. Lu i in. (1997). W licznych badaniach stwierdzano, że ekstrawersja była silnym i spójnym korelatem subiektywnego poczucia szczęścia (Headey i Wearing; Hotard, McFather, McWriter i Stegall; Argyle i Lu; Furnham i Brewin; Pavot, Diener i Fujita; Lu i Argyle; Lu za: L. Lu i in., 1997). Wyjaśniając związek między ekstrawersją a poczuciem szczęścia wyróżnia się dwa podejścia:

W tym podejściu związek między ekstrawersją a poczuciem szczęścia postrzega się jako pośredni, za sprawą istotnego udziału czynników psychospołecznych. Wśród możliwych zmiennych pośredniczących wyróżnia się zbiór zachowań świadczących o aprobacie społecznej (Pavot i in., Hoorens za: L. Lu i in., 1997); dające radość osobie działania w sferze społecznej (Argyle i Lu za: L. Lu i in., 1997); społeczne umiejętności (Argyle i Lu; Lu i Argyle za: L. Lu i in, 1997), niewerbalne modele komunikacyjne (Argyle za: L. Lu i in., 1997) oraz wrażliwość na wzmocnienia (Gray za: L. Lu i in., 1997). Dowodem przemawiającym za trafnością tego podejścia jest wniosek sformułowany przez Argyle, Martin i Lu (za: L. Lu i in., 1997) - osoby o skłonnościach do ekstrawersji są szczęśliwsze niż inni, ponieważ mają lepsze umiejętności społeczne, są bardziej asertywne i bardziej zdolne do współpracy oraz posługują się bardziej pozytywnym stylem niewerbalnym a także werbalnym (świadczącym o optymistycznym nastawieniu), co sprawia, że oczekują, że ich spotkania z innymi będą udane oraz umożliwiają im branie udziału i czerpanie radości w różnych sytuacjach społecznych. Wydaje się, że towarzyskość w przypadku skłonności do ekstrawersji zasadniczo wyjaśnia istotę tego związku (patrz schemat 1).
W tym podejściu zakłada się, że związek między ekstrawersją a szczęściem jest bezpośredni. Jest możliwe, że ekstrawersja może pełnić funkcję predyktywną, predysponując pewne, określone osoby do uzyskiwania wyższych poziomów w zakresie doświadczania szczęścia, zadowolenia z siebie i swojego życia. Badania Lu i Shih (za: Lu i in., 1997) wykazały, że ekstrawersja miała najsilniejszy, bezpośredni wpływ na poczucie szczęścia, podczas gdy skutki wywierane przez neurotyzm i aprobatę społeczną (społeczny urok) były istotnymi w kontekście wpływu na zdrowie psychiczne.

Neurotyzm może być także korelatem SWB, a zwykle stwierdza się tutaj korelację ujemną (Heady i Wearing; Hotard, McFather, McWhirter i Stegall; Argyle i Lu za: L. Lu i in., 1997). Neurotyzm może obniżać poziom SWB, zwiększając siłę afektu negatywnego (Emmons i Diener za: Lu i in., 1997). Co więcej, stwierdzono, że neurotycy mają niższy poziom zdrowia psychicznego (Smith, Pope, Rhodewalt i Poulton, Lu za: Lu i in., 1997), co z kolei obniża ich poczucie szczęścia (Lu i Shih za: Lu i in., 1997).

Schemat 1. Osobiste (osobowościowe) i środowiskowe korelaty poczucia szczęścia.

Podkreśla się, że poza neurotyzmem, duże znaczenie dla poczucia szczęścia ma pesymizm i poczucie zewnętrznej kontroli osoby. Poczucie kontroli stanowi najważniejszy czynnik warunkujący istnienie indywidualnych różnic w badaniach nad zdrowiem psychicznym ludzi. Zgodnie z koncepcją lokalizacji poczucia kontroli Rottera (Rotter za: Lu i in., 1997) badania ogólnie wykazały, że istnieje korelacja między poczuciem kontroli a objawami psychopatologii. Pomimo że psychopatologiczne objawy i słabe poczucie szczęścia nie są przeciwnymi biegunami tego samego wymiaru psychicznego, to są one silnie ze sobą powiązane (por. L. Lu i in., 1997). Czy jest zatem możliwe, by korzystne skutki wewnętrznego poczucia kontroli osoby (lub niekorzystne skutki zewnętrznego poczucia kontroli), objęły również poczucie szczęścia, uwzględniając zdrowie psychiczne?
Zarówno negatywne, jak i pozytywne doświadczenia życiowe skupiają się wokół modeli doświadczanych zdarzeń w życiu (Reich i Zautra; Abbey i Andrews za: L. Lu i in., 1997). Jeszcze jedną zmienną, którą należy uwzględnić, by dogłębnie poznać uwarunkowania poczucia szczęścia, jest wsparcie społeczne. Dowody przemawiające za jego korzystnym wpływem, zarówno bezpośrednim, jak i pośrednim, stanowiącym tzw. "bufor dla stresu" są dość przekonujące (Sarason, Sarason i Pierce za: L. Lu i in., 1997). Badania sugerują także, iż zmiany w życiu mogą aktywizować sieci społecznego wsparcia, mobilizować zasoby społeczne osoby i powodować wzrost poziomu społecznego wsparcia, co sprzyja przystosowaniu osobistemu, a zatem zdrowiu psychicznemu (Lu; Lu i Hsieh za: L. Lu i in., 1997).

Osobowościowe korelaty SWB

W literaturze specjalistycznej zwraca się uwagę na to, że stan cywilny (bycie żonatym/mężatką, rozwodnikiem/rozwódką), wyższe wykształcenie oraz wysokie zarobki mają pozytywny wpływ na poczucie szczęścia. Istnieje też dość skomplikowany wpływ wieku na poczucie szczęścia osoby, jednakże korelacja jest w tym przypadku słaba i może w dalszym ciągu ulec osłabieniu wtedy, kiedy weźmiemy pod uwagę czynniki psychospołeczne (Diener; Emmons i Diener za: L. Lu i in., 1997).

Płeć a poczucie szczęścia

Dane na temat związku między płcią a poczuciem szczęścia nie prowadzą do jednoznacznych wniosków. Wydaje się, że kobiety czerpią większe zadowolenie z harmonijnych relacji interpersonalnych, w szczególności z tych dotyczących najbliższych członków rodziny, a mężczyźni znajdują większe zadowolenie w osiąganiu celów materialnych i dążeniu do sukcesów w karierze zawodowej (por. L. Lu i in., 1997).
Przewaga kobiet nad mężczyznami w zakresie poczucia szczęścia może mieć związek z ich życiem społecznym, a w konsekwencji z otrzymywanym przez nie większym wsparciem społecznym. W społeczeństwie chińskim wsparcie społeczne może być ważniejsze dla kobiet. Kultura chińska jest uznawana za "kulturę rodziny" (Hsu; Lee za: L. Lu i in., 1997) i zgodnie z nią, "dom" jest przede wszystkim domeną kobiety. Badania wykazały, że dla Chińczyków, najbardziej znaczącym źródłem wsparcia społecznego jest właśnie rodzina, a kobiety okazały się głównymi dawcami wsparcia. Będąc w epicentrum życia społecznego i emocjonalnego rodziny, kobiety otrzymują także więcej wsparcia i postrzegają w sposób wyważony to, co dają innym i otrzymują od innych. Krótko mówiąc, kobieta jest kulturowo przygotowywana do tego, by nie tylko udzielać wsparcia w sposób wolny od egoizmu, ale także korzystać ze wsparcia bez poczucia winy lub samo-zwątpienia, ponieważ te dwie formy zachowań są zgodne z tym, co stanowi kobiecość.

Wyniki badań L. Lu i in. (1997)

Ekstrawersja nie była bezpośrednio związana z poczuciem szczęścia, natomiast pośrednikiem/zmienną-mediatorem wywieranego przez nią wpływu było wsparcie społeczne. Wykazano, że ekstrawertycy cechowali się lepszymi umiejętnościami społecznymi, co jest konieczną własnością, by otrzymywać skuteczne wsparcie społeczne. Nie jest dziwne, że związek między ekstrawersją i poczuciem szczęścia można wyjaśnić, patrząc z perspektywy wsparcia społecznego. Wydaje się, że ekstrawersja predysponuje ludzi do uczestniczenia w pewnych sytuacjach życiowych, ale służy raczej jako środek, za pomocą którego "podtrzymywana jest stabilność SWB" niż jako środek obniżający lub zwiększający poziom SWB, by uczynić to poczucie odpowiednim w różnorodnych sytuacjach życiowych.
Neurotyzm pełni różne funkcje w wyjaśnianiu genezy poczucia szczęścia osoby:

Wpływ neurotyzmu może nie ograniczać się jedynie do negatywnego afektu (Emmons i Diener za: L. Lu i in., 1997) lub mniejszego zadowolenia z życia (Headey i Wearing za: L. Lu i in., 1997), ale może mieć charakter ogólny w przypadku SWB.
Zjawisko "pozytywnego stronniczego, zgodnego z błędem atrybucji, ustosunkowania, nastawienia" w badaniach nad SWB musi być z powagą rozpatrzone, uwzględnienie "negatywnie oddziałujących" konstruktów takich jak: neurotyzm i pesymizm może pomóc we wzbogaceniu i poszerzeniu zakresu badań nad SWB o nowe aspekty.

Poczucie wewnętrznej-zewnętrznej lokalizacji kontroli było głównie badane w kontekście poczucia dystresu (cierpienia, bólu psychicznego). Badania L. Lu i in. (1997) potwierdzają dobrze udokumentowany wpływ ochraniający, buforowy poczucia wewnętrznej kontroli dla zdrowia psychicznego - poczucia szczęścia. Jednak możliwe jest, że doświadczanie wielu negatywnych zdarzeń w życiu (bardzo często niepodlegających kontroli człowieka) miałoby swój udział w poczuciu kontroli zewnętrznej i obniżyłoby poczucie szczęścia.

Środowiskowe, społeczne korelaty SWB

Wsparcie społeczne jest najważniejszym czynnikiem środowiskowym mającym udział w poczuciu błogostanu psychicznego osoby. Poza pełnieniem roli ważnej zmiennej - mediatora dla różnych psychicznych, indywidualnych czynników, wsparcie społeczne wywiera silny, bezpośredni, dodatni wpływ na poczucie szczęścia osoby.

Na początek

LITERATURA:

Lu L., Shih J.B., Lin Y.Y., Ju L.S. (1997). Personal and environmental correlates of happiness. Personality and Individual Differences, 23, 453-462.