Wprowadzenie

Istotnym dla pedagogiki specjalnej i nieprzystosowania społecznego zagadnieniem jest śmierć rodzeństwa czy też dziecka w rodzinie. Fizyczne odejście jednego z dzieci to zdarzenie obciążające całą rodzinę i zwiększające napięcie w interakcjach rodzinnych.

Śmierć rodzeństwa i jej wpływ na funkcjonowanie członków rodziny

Rodzeństwo żyjące, które doświadczyło śmierci brata lub siostry ujawnia częściej poczucie emocjonalnego niepokoju a jego relacje społeczne mogą ulec zakłóceniu (Adams i Deveau za: Kahn i Monks, 1997). Faktem, który może być ważny dla oceny wpływu śmierci rodzeństwa lub rodziców na psychikę dzieci jest dziecięce rozumienie tego zjawiska. Co ciekawe, wśród badaczy nie ma zgodności, co do tego w jakim wieku dziecko wykazuje pełne i dojrzałe rozumienie śmierci. Mając na uwadze rozwój poznawczy dziecka, pojęcie śmierci zawiera cztery aspekty:

1. Nieodwracalność - coś, co jest martwe lub ktoś, kto umarł nie może ożyć.
2. Nieuchronność lub uniwersalność - śmierci nie można ani uniknąć ani od niej uciec, ponieważ wszyscy ludzie kiedyś umrą, podobnie jak inne organizmy żywe.
3. Utratę funkcji życiowych organizmu (skończoność życia) - funkcje, procesy, mechanizmy biologiczne, fizjologiczne przestają działać po śmierci i jest to ostateczny koniec życia.
4. Przyczynowość - śmierć może być spowodowana przez różne czynniki i może pojawić się w różnych okolicznościach (niekiedy jest nagła, a kiedy indziej oczekiwana przez rodzinę) (Poling i Hupp, 2008, s. 165).

Zakłada się, że dziecięcie rozumienie śmierci zmienia się z wiekiem. Starsze dzieci mają bardziej precyzyjną i dojrzałą koncepcję śmierci, ale takie jej aspekty jak skończoność i przyczynowość są przez nie przyswajane później niż nieodwracalność (por. Bonoti, Leondari i Mastora, 2013). Ponadto część badaczy uważa, że dzieci nie przyswajają wszystkich aspektów koncepcji poznawczej śmierci i nie mają w pełni dojrzałego rozumienia tego fenomenu przed ukończeniem 7. roku życia. Badania Speece i Brent wykazały, że trzy wymiary pojęcia śmierci: nieodwracalność, skończoność, nieuchronność kształtują się między 5. i 7. rokiem życia dziecka, ale pełne rozumienie tych aspektów pojawia się około 10. roku życia. Ostatnim przyswajanym aspektem jest przyczynowość (Kenyon; Slaughter i Griffiths za: Bonoti, Leondari i Mastora, 2013, 49). Czynnikiem utrudniającym kształtowanie się dojrzałego i pełnego zrozumienia śmierci przez dziecko jest uznanie tego tematu za tabu, czyli unikanie rozmawiania o niej w rodzinie (por. Paul, 2019). Mając na względzie rodzinę dotkniętą sytuacją traumatyczną związaną ze stratą bliskiej osoby, badacze wymieniają objawy psychiczne, które często występują u członków rodziny po śmierci dziecka lub rodzeństwa takie jak: poczucie winy, zmieszania/zagubienia, depresja, osamotnienie, gniew, problemy w szkole, zwiększanie się nasilenia problemów w zachowaniu, agresji, społecznego wycofania, obniżenie się poziomu kompetencji społecznej, zaburzenia snu, zaburzenia odżywiania się, halucynacje na temat zmarłego brata lub siostry, zakłócenia w funkcjonowaniu kognitywnym, fobia przed śmiercią, zwiększone ryzyko różnych wypadków i niepomyślnych zdarzeń w codziennym życiu, wyższy poziom zależności od rodziców, myśli samobójcze oraz negatywne postawy wobec lekarzy i szpitali (Atuel i in., Balk, Binger i in., Cain i in., Davies, Mandell i in., McCown i Pratt za: Kahn i Monks, 1997).
Według Rosen objawy poczucia winy u żyjących członków rodziny w sytuacji śmierci rodzeństwa/dziecka mogą być doświadczane z powodu :

1. Pozostania przy życiu w momencie gdy brat lub siostra zmarli.
2. Życzenia śmierci rodzeństwu.
3. Zachowania dobrego stanu zdrowia w obliczu śmiertelnej choroby rodzeństwa.

Objawy te mogą też ulec zaognieniu pod wpływem takich czynników jak :

1. Niedostępność matki w momencie gdy przewlekle chore rodzeństwo znajduje się w szpitalu.
2. Nieuchronność śmierci.
3. Bycie naocznym świadkiem śmierci lub dowiedzenie się o niej.
4. Reakcje rodziców.
5. Niewłaściwe, budzące zagubienie u żyjącego rodzeństwa, sposoby wyjaśniania przyczyn śmierci dziecka.
6. Stopień wzajemnego przywiązania emocjonalnego rodzeństwa (Cain i in., Mandell i in., Williams).

Śmierć dziecka (siostry lub brata) może wpływać na strukturę formalną rodziny w następujący sposób:

1. Utrata towarzysza zabaw lub dobrego kompana.
2. Utrata starszego brata, który ochraniał młodsze rodzeństwo przed zagrożeniami.
3. Utrata dziecka, któremu starsze dziecko chciało matkować, czyli pełnić wobec młodszego rodzeństwa rolę opiekuna.
4. Utrata sojusznika, obrońcy w sytuacji potencjalnego zagrożenia ze strony chorego umysłowo lub psychicznie rodzica.
5. Utrata młodszego rodzeństwa, nad którym można by mieć władzę (Cain i in. za: Kahn i Monks, 1997).

Relacja rodzice - dziecko, dziecko może ulec modyfikacji lub zakłóceniu w następujący sposób :

1. Żyjące dziecko może winić swoich rodziców za śmierć swojego brata lub siostry.
2. Żyjące dziecko może zadawać trudne i kłopotliwe pytania, które zwiększają napięcie w tej relacji.
3. Żyjące dziecko może stać się za bardzo spokojne, wyciszone, zahamowane.
4. Żyjące dziecko może być uznawane przez rodziców za substytut jego zmarłego rodzeństwa - siostry lub brata (Best i VanDever; Mandell i in. za: Kahn i Monks, 1997)

Płeć a wpływ wywierany przez śmierć rodzeństwa

Istnieją różnice płciowe w zakresie problemów w zachowaniu u rodzeństwa żyjącego. W przypadku gdy zmarłe rodzeństwo było płci męskiej, stwierdzono zwiększone prawdopodobieństwo pojawienia się problemów w zachowaniu u rodzeństwa żyjącego (McCown i Prat). W badaniach Balk poczucie zmieszania i zagubienia znajdowało się na istotnie wyższym poziomie u dziewcząt, które doświadczyły śmierci rodzeństwa (por. Kahn i Monks, 1997).

Znaczenie innych zmiennych

Rosen zanotował, że poczucie straty było częściej odczuwane przez dzieci, które miały więcej niż 5 lat w momencie śmierci brata lub siostry. Podobnie, śmierć starszego dziecka jest bardziej stresująca i ciężka do zaakceptowania dla rodzeństwa niż śmierć młodszego dziecka lub śmierć nienarodzonego dziecka w okresie prenatalnym, ponieważ dziecko to nigdy nie było widziane przez swoje rodzeństwo. Fakt ten mógł sprawić, że rodzeństwu temu było trudniej doświadczyć rzeczywistej śmierci dziecka (Leon). Atuel i in. stwierdził, że wiek zmarłego dziecka znacznie wpływał na to, że rodzeństwo z dużą łatwością przechodziło przez różne etapy żałoby, żalu po stracie. Większość dzieci, które doświadczyły śmierci młodszego rodzeństwa, znajdowała się wciąż we wcześniejszych stadiach reakcji odnoszących się do przeżywanej żałoby (Kahn i Monks, 1997).
U wielu dzieci, przystosowanie po śmierci rodzeństwa może trwać nie krócej niż 6 miesięcy (Williams). U niektórych dzieci z takimi doświadczeniami występowały wciąż zachowania problematyczne nawet w rok po tym tragicznym wydarzeniu (Mandell i in.). Autel i in. stwierdził, że dzieci, które doświadczyły śmierci i wychowywały się w rodzinach o niższym statusie socjoekonomicznym, były wciąż we wcześniejszych stadiach przeżywania żałoby i nie osiągnęły one etapu polegającego na pogodzeniu się ze śmiercią brata lub siostry. Rosen stwierdził istotną korelację między komunikacją w rodzinie w momencie śmierci a liczbą kontaktów między dorosłymi członkami rodziny.
Przystosowanie się żyjącego dziecka po śmierci brata lub siostry jest uwarunkowane sposobem przeżywania żałoby przez rodziców. Rodzice mogą często lekceważyć, ignorować uczucia dziecka żyjącego towarzyszące żałobie z powodu swoich własnych silnych reakcji emocjonalnych mających z nią związek (Bank i Kahn). Poczucie żałoby u żyjącego rodzeństwa doświadczonego przez śmierć brata lub siostry może spotkać się z obojętnością lub nawet irytacją rodzica (Williams), co może powodować poczucie winy żyjącego dziecka. Może ono uznać, że przyczyniło się do śmierci brata lub siostry. Ta cisza, milczenie będące sygnałem braku reakcji ze strony rodziców komunikuje dziecku żyjącemu, potrzebę zaprzeczenia własnym uczuciom. Rosen stwierdził, że 76% dorosłych, którzy utracili swoje rodzeństwo w dzieciństwie nie mówiło o swoich uczuciach nikomu i nigdy nie podejmowało żadnej rozmowy na ten temat.
Rosen rozpoznał trzy czynniki, które miały swój udział w milczeniu, braku chęci do rozmowy po śmierci rodzeństwa dziecka:

1. Niemożność uświadomienia sobie potrzeby wyżalenia się przez te osoby, które były intymnie związane z rodziną.
2. Subiektywne odczucia żyjącego rodzeństwa, że musi ono zaoszczędzić będącym w żałobie rodzicom dodatkowego cierpienia, które mogłoby zostać spowodowane powiedzeniem im o przeżywanej przez siebie żałobie.
3. Namawianie rodzeństwa żyjącego przez dalszą rodzinę, sąsiadów, nauczycieli lub dorosłych przyjaciół do tego, aby było "silne" i pomagało rodzicom w tej traumatycznej sytuacji związanej z żalem po śmierci dziecka.

Czynniki, które wspomagały owocną komunikację rodziców z ich dziećmi były następujące:

1. Większa ilość czasu spędzanego przez umierające dziecko z rodziną podczas końcowych faz choroby.
2. Szeroki zakres komunikacji.
3. Pogłębione rozmowy na temat procesu odchodzenia z tego świata.
4. Wyższy poziom religijności rodziny (Graham-Pole za: Kahn i Monks, 1997).

Jednak nie stwierdzono związku między spostrzeganą korzyścią płynącą z komunikacji, rozmowy rodzinnej a późniejszymi nastrojami i uczuciami żyjącego rodzeństwa, wskazując na to, że rodzeństwo to pozostało w stanie złości, smutku, strachu lub zaprzeczenia pomimo obecności rozmowy. Graham-Pole i in. zasugerowali, że żyjące rodzeństwo może potrzebować rozmowy, która skupiałaby się przede wszystkim na subiektywnym poczuciu straty.
Nadopiekuńczość rodziców wobec rodzeństwa, które pozostało przy życiu może również mieć miejsce. Taka postawa rodziców może hamować dążenie dziecka do zdrowej autonomii (Bank i Kahn za: Kahn i Monks, 1997). Później buntując się przeciwko tej nadopiekuńczości, rodzeństwo żyjące może przejawiać zachowanie ryzykanckie (patrz link na stronie głównej o nieprzystosowaniu), aby udowodnić, że nie przejmuje się ono losem zmarłego brata lub siostry. W swoim wysiłku, by zapełnić jakoś miejsce po straconym dziecku, rodzice mogą próbować uczynić z żyjącego dziecka substytut zmarłego brata lub siostry. Mogą też począć kolejne dziecko z tego szczególnego powodu. Rodzice, którzy utracą niemowlę zanim przyjdzie ono na świat mogą również chcieć wzmocnić zachowania świadczące o regresji żyjącego dziecka (Mandell i in.). W takich okolicznościach dziecko może ukształtować w swojej psychice co najmniej dwie tożsamości. Pierwsza tożsamość jest skutkiem takiego niewłaściwego oddziaływania rodziców i cechuje się niską samooceną dziecka żyjącego. Druga zaś opiera się na dziecięcym poczuciu bycia ciężarem dla innych lub po prostu na samym poczuciu winy takiego dziecka. Davies stwierdził, że zaraz po śmierci rodzeństwa, miał miejsce wzrost poziomu nasilenia zachowań problemowych u dzieci, które jej doświadczyły, ale, już 3 lata po śmierci brata lub siostry występowało mniej problemów w zachowaniu, podczas gdy rodzina cechowała się lepszą koherencją (spójnością, zgodnością), aktywnym wypoczynikem i wyższym poziomem religijności. Gdy rodzina zachęcała do intelektualnej i kulturalnej aktywności, dzieci doświadczające śmierci rodzeństwa ujawniały wyższy poziom zachowania przystosowawczego, kompetencji społecznej, co było skutkiem większego zaangażowania społecznego. Liczebność rodziny, w której doszło do śmierci rodzeństwa była ujemnie skorelowana z problemami w zachowaniu dzieci (McCown i Pratt). Komunikacja przychodziła łatwiej tym rodzinom, dla których wiara i religia stanowiły źródło wsparcia społecznego (Graham-Pole i in.). Z kolei w przypadku samobójstw, żyjące rodzeństwo samobójców było zwykle silniej zaangażowane emocjonalnie, bardziej przeżywając śmierć brata lub siostry (McIntosh i Wroblewski za: Kahn i Monks, 1997).

Na początek

LITERATURA:

Bonoti F., Leondari A., Mastora A. (2013). Exploring children’s understanding of death: through drawings and the death concept questionnaire. Death Studies, 37(1), 47-60.
Kahn M.D., Monks G. (1997). Sibling relational problems, w: Widiger T.A., Frances A.J., Pincus H.A., Ross R., First M.B., Davis W. eds., DSM-IV Sourcebook, t. 3, 693-712.
Paul S. (2019). Is death taboo for children? Developing death ambivalence as a theoretical framework to understand children’s relationship with death, dying and bereavement. Children & Society, 33, 556-571.
Poling D.A., Hupp J.M. (2008). Death sentences: a content analysis of children’s death literature. The Journal of Genetic Psychology, 169(2), 165-176.