Pojęcia odnoszące się do lęku nie pojawiały się ani w medycznej, ani w psychiatrycznej literaturze aż do XII wieku. Dopiero zaś od XIX wieku słowo „lęk” zaczęło być stosowane w kontekście psychopatologicznym. Głównym powodem tego, że lęk i depresja są tak trudne do oddzielenia, jest to, że oba pojęcia mają wspólną genezę. Starożytny system nozologiczny ograniczał się do takich określeń jak: melancholia, phrenitis, histeria, hipochondria. Pomimo że różnorodne stany emocjonalne, które zaczęły być znane pod postacią lęku, przeważały w opisie melancholii, niektóre aspekty naszego współczesnego rozumienia lęku pojawiają się także w diagnozie innych zaburzeń: we phrenitis , pobudzenie lękowe; w histerii, „kobiece” zmartwienia; a w hipochondrii, obsesja lękowa w związku z chorobą, niepełnosprawnością i śmiercią (Himmelhoch i in., 2001).
Etymologia pojęcia „lęk” i innych powiązanych z nim określeń
Pojęcie "lęk" w języku angielskim określa się słowami anxiety, Angst (pochodzi z j. niemieckiego) oraz anguish. W niemieckim używa się pojęcia Angst, a w języku francuskim l’anxiete i l’angoisse. Każde z wymienionych słów pochodzi od indo-europejskiego angh, które uległo przekształceniu w angkito w języku greckim. Rdzeń indo-europejski tych słów oznacza „wycisnąć”, „dusić się”, „zwęzić”, „dusić”. Łaciński rdzeń przekształcił się w formę anxietas, która zrodziła określenia istniejące współcześnie w językach francuskim, angielskim i niemieckim (Berrios i Link za: Himmelhoch i in., 2001). Niemieckie słowo Angst zaczyna pełnić kluczową rolę i łączy znaczenia strachu i lęku. W języku niemieckim, Angst określa każdy przejaw lęku istniejącego bez uzasadnionej przyczyny i celu. Lęk mający przyczynę i cel (np. fobie lub realny celowy strach) jest określany w języku niemieckim Furcht. Angst stał się także słowem angielskim, przyjmując skrajnie inne znaczenie: lęku, lęku egzystencjalnego lub braku poczucia bezpieczeństwa, które są wpisane w naturę człowieka oraz są następstwem wolności jednostki ujawniającej się w dokonaniu wyboru i ponoszeniem wynikających z tego konsekwencji (Kierkegarrd za: Himmelhoch i in., 2001). Niemcy nigdy nie używają samego pojęcia Angst, aby wyrazić stan zwany lękiem egzystencjalnym. Lęk ten pojawia się w języku niemieckim łącznie z przymiotnikiem: existentelle Angst. W języku francuskim, niemieckie Angst staje się l’anxiete i l’angoisse, ale pojęcie psychiatryczne to po prostu l’anxiete (por. Himmelhoch i in., 2001). Etymologiczna analiza pojęcia lęk, pozwala na stwierdzenie, że ma ono kilka znaczeń: fizyczne (duszenie, dolegliwości somatyczne, takie jak paniczny ból w okolicy klatki piersiowej oraz trudności z oddychaniem, itd.); psychologiczne (lęk bez zewnętrznej przyczyny) oraz afektywne (niepokój związany z istnieniem oraz negatywne, pesymistyczne oczekiwania odnośnie przyszłości). Wszystkie te trzy aspekty lęku mają zabarwienie depresyjne. Mogą po prostu odzwierciedlać aspekty czasowe tego samego doświadczenia psychicznego, lęk tutaj i teraz, natomiast depresję w przyszłości. Silne powiązanie lęku i depresji jest obecne od czasów starożytności w diagnozie melancholii zaproponowanej przez Hipokratesa.
Melancholia a depresja
Melancholia wiąże się z awersją wobec jedzenia i żywności, poczuciem beznadziejności,
bezsennością, rozdrażnieniem, niepokojem. W starożytności Hipokrates uznawał,
że strach, lęk i depresja, które trwają przez dłuższy czas wskazują na
stan zwany melancholią (Jackson za: Himmelhoch i in., 2001). Definicja Hipokratesa
ma szeroki zakres i może mieć zastosowanie w odniesieniu do każdej depresji, której głównym
objawem jest pobudzenie psychomotoryczne lub odnośnie każdego chronicznego, przewlekłego stanu
lękowego. Lekarze z greckiego Cos stosowali termin melancholia dla określania pewnej
liczby urazów spowodowanych czarną żółcią wytwarzaną w wątrobie (literackie
tłumaczenie melancholii). Jesień była porą roku cechującą się najwyższym ryzykiem melancholii (dzieląc
własności chłodu, suszy i czarnej żółci) a klinicyści postulowali, że w
związku z tym, iż czarna żółć jest z natury gęsta, wiążące się z nią zaburzenia
psychiczne były z pewnością wynikiem tego, że mózg został uszkodzony przez
nadmiar tej klejącej się, czarnej żółci. Jeden z kronikarzy Hipokratesa doszedł
do wniosku, że : „większość melancholików zwykle także staje się epileptykami,
a epileptyków, melancholikami". Patrząc więc z historycznego punktu widzenia,
melancholia była pojęciem bardzo pojemnym znaczeniowo, dzieląc własności zarówno
depresji, pobudzenia lękowego, jak i epilepsji. Z czasem zakres znaczeniowy
pojęcia ulegał zawężeniu do bardziej specyficznych aspektów.
Pierwszym lekarzem,
który opisał melancholię w odniesieniu do lęku, był Arab – Avicenna, który
żył w latach 930 – 1037 n.e. Avicenna był w stanie dostrzec wiele aspektów melancholii,
które rozpoznali także żyjący już w XVIII i XIX wieku lekarze. Pierwszą właściwość
melancholii Avicenna nazwał lękiem bez uzasadnionej przyczyny, który cechował się:
„smutkiem, niepokojem, predyspozycjami do wybuchów złości i gniewu oraz preferowaniem
samotności”. Zauważył także liczne objawy somatyczne melancholii takie jak: przyspieszone
tętno, zaburzenia równowagi, dzwonienie w uszach. Zaobserwował także hipochondrię
i pewne cechy kognitywne, tj. pesymizm pacjenta i wyrażanie przez niego absurdalnych
myśli. Był świadomy urojeniowego charakteru w poważnych przypadkach melancholii oraz
obecności skłonności samobójczych. Opracował swoją klasyfikację, uwzględniając
cztery typy melancholii:
- Typ urojeniowo-samobójczy wiążacy się z nadmiarem czystej, czarnej żółci
- Typ nastrojowy przypominający hypomanię
- Typ cechujący się lenistwem, opieszałością i biernością
- Typ cechujący się przemocą i zagubieniem, przypominający manię.
Poza teorią Avicenny, warte uwagi są również koncepcje medyczne innych badaczy, które pochodzą z późniejszego okresu. Nie stwierdza się istotnych różnic w założeniach teorii Johanna Christiana Heinrotha powstałej na początku XIX wieku w porównaniu z teoriami opracowanymi przez lekarzy w średniowieczu. Heinroth - dyrektor szpitala psychiatrycznego w Lipsku - założył w 1830 roku, że wszystkie choroby psychiczne (w szczególności te, które opierały się na urojeniach grzechu) były spowodowane ciągłym dążeniem człowieka do czynienia zła. Wewnętrzna mieszanka lęku, pobudzenia, poczucia beznadziejności w psychice pacjenta, która stanowiła pierwotny typ melancholii, przyczyniała się do zacierania różnic między stanami lękowymi a chorobą afektywną. Stąd duże znaczenie miały późniejsze obserwacje Zygmunta Freuda, który jako pierwszy uznał lęk za odrębną jednostkę chorobową i odróżnił go od innych stanów emocjonalnych odzwierciedlających zaburzenia nastroju (Himmelhoch i in., 2001).
Zaburzenia lękowe a inne zaburzenia
Rozpoznawanie stanów lękowych i odróżnianie ich od bardziej poważnych zaburzeń psychiatrycznych miało miejsce dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Melancholia była najważniejszym spośród nich, ale pobudzenie lękowe przypisywano także phrenitis - chorobie słabo udokumentowanej medycznie. Nazwa phrenitis pochodziła od greckiego rdzenia phrenas (przepona). Około 1860 roku, dwie nowe dyscypliny zaczęły dominować w medycynie: neurologia i psychiatria. Pojawił się wtedy pogląd, że melancholia i syndromy pokrewne stanowiły zaburzenia neurologiczne. Geneza zaburzeń afektywnych, lękowych lub psychotycznych stała się albo konstytucjonalną (dziedziczenie), degeneracyjną albo konstytucjonalno-degeneracyjną. Szkocki lekarz Cullen (za: Himmelhoch i in., 2001) w XIX wieku opracował koncepcję nerwicy. Zdefiniował nerwicę jako zaburzenie funkcjonalne układu nerwowego bez widocznego lokalnego uszkodzenia. Sposób myślenia o nerwicy Cullena został ogólnie zaakceptowany w pół wieku później.
Westphal i agorafobia
Specyficzne zaburzenie lękowe po raz pierwszy opisał Carl Westphal w 1872 roku, analizując dokładnie cechy agorafobii. Jego odkrycie skierowało klasyfikację zaburzeń lękowych, stanów nie-psychotycznych oraz choroby afektywnej na inne tory. Jednak pierwszym specjalistą, który dokonał dogłębnego wglądu w zjawisko lęku, był Freud. Freud i inni przedstawiciele psychoanalizy stosowali różne terminy dla nazwania nerwicy lękowej. „Histeria lękowa” to termin, który stosowano w odniesieniu do zaburzenia o charakterze paniki. Freud położył ponownie nacisk na różnicę między lękiem realistycznym, czyli strachem ( Furcht lub fear), który pojawia się na twarzy w obliczu obiektywnego zagrożenia oraz lękiem neurotycznym (Angst). To drugie zjawisko pojawia się, kiedy nie ma obiektywnego zagrożenia, ale istnieje subiektywne przeświadczenie, że zagrożenie jest obecne. W tych sytuacjach atak paniki może pojawiać się spontanicznie, lub też lęk może ulec przeniesieniu na wewnętrznie uświadomiony obiekt (fobia). Rozwijana przez Freuda koncepcja nerwicy stała się bardzo ogólną i uwzględniała nie-psychiatryczną lub reaktywną depresję (Himmelhoch i in., 2001).
Kraepelin i inni badacze a melancholia i depresja
Kraepelin (za: Himmelhoch i in., 2001) po raz pierwszy opisał lęk ( Angst ) kiedy dokonał różnicowania depresji o słabo lękowym podłożu (często melancholii) oraz depresji cechującej się zahamowaniem działania. W tej drugiej sytuacji wierzył w to, że obniżenie aktywności ruchowej i niechęć do działania wynikały z „paraliżu woli” (Willeshinderung). W latach 1883 – 1921, Kraepelin wymienił specyficzne typy choroby depresyjnej. Każdy z nich reprezentował różne zaburzenia konstytucjonalne lub dotyczące działania mózgu. Miał odczucie, że specyficzne i dokładnie przez niego opisane podtypy choroby afektywnej stanowiły syndromy konstytucjonalne, a stany afektywne miały charakter nabyty. Jednak nie dokonał wyraźnego rozróżnienia między lękiem a depresją. Lęk pojawił się w depresji o słabo lękowym podłożu oraz w mieszanych stanach afektywnych (w których pacjent maniakalno-depresyjny ujawniał jednocześnie objawy hypomanii i manii oraz depresji cechującej się opóźnieniem ruchowym i brakiem aktywności). Pod koniec lat 20. oraz w latach 30. XX wieku psychiatrzy angielscy, początkowo wywodzący się z grupy Maudsley, zaproponowali nozologię dymensjonalną. W 1926 roku Gillespie (za: Himmelhoch i in., 2001) był pierwszym badaczem, który zdefiniował depresję w zależności od nasilenia jej objawów. Na jednym krańcu continuum znajdował się wymiar reaktywny (depresja o słabszym nasileniu, występująca u osób młodszych, cechująca się stanami neurotycznymi) a na drugim wymiar endogenny (depresja o większym nasileniu objawów, występująca u osób starszych, charakteryzująca się obecnością stanów z zaburzeniami wegetatywnymi).
LITERATURA:
Himmelhoch J., Levine J., Gershon S. (2001). Historical overview of the relationship between anxiety disorders and affective disorders. Depression and Anxiety, t. 14, 53-66.