Uwarunkowania kulturowe anoreksji nervosy - raport z badań chińskich adolescentów w Hong Kongu

Wprowadzenie

Anoreksja nervosa (AN), czyli psychiczna znana jako syndrom "związany z kulturą" zachodnią, jest także stwierdzana w populacjach nie-zachodnich. Badania porównawcze dwóch grup pacjentów z AN wywodzących się z kręgu kultury zachodnioeuropejskiej i amerykańskiej oraz dalekowschodniej (nie-zachodniej) często podkreślają znaczenie nieobecności skrajnego strachu przed utyciem w pewnych grupach badanych pochodzących z kultur nie-zachodnich i nie-amerykańskich (Mizushima i Ishii; Khandelwal i Saxena; Lee i in. za: K.Y.C. Lai, 2000), kwestionując trafność pewnych istniejących socjo - kulturowych założeń. Sugeruje się, że niepokój człowieka związany ze zwiększeniem się wagi ciała może być wytworem społeczeństwa zachodniego (Russell i Treasure, 1989). Gdybyśmy mieli w pełni zrozumieć anoreksję nervosę w jej etiologicznym i kulturowym kontekście, trzeba by poszerzyć zakres naszych badań o przypadki reprezentujące kulturę nie-zachodnią.
W momencie gdy dzieci i osoby w wieku adolescencyjnym cieszą się coraz większą uwagą na Zachodzie, badań empirycznych w tej grupie wiekowej prowadzonych w warunkach kultur nie-zachodnich jest niewiele. Niektóre spośród sprawozdań z takich badań dotyczyły dzieci rodziców - imigrantów (Bhadrinath; Bryant-Waugh i Lask; Mumford za: K.Y.C. Lai, 2000), oraz postulowały, że występowanie zaburzeń odżywiania w tej populacji było powiązane z procesem akulturacji, polegającym na rozwiązywaniu konfliktów istniejących między kulturami rdzennymi i obcymi. Wśród dzieci nie-zachodnich wychowujących się w warunkach swojej macierzystej kultury, najbardziej systematyczne badania pochodzą z Japonii, gdzie stwierdzono duże rozpowszechnienie dewiacyjnych postaw żywieniowych oraz postawy ujawniającej się niepokojem o wagę ciała wśród uczniów gimnazjów (Mukai za: K.Y.C.Lai, 2000). Istniało także duże rozpowszechnienie anoreksji nervosy w społeczeństwie, znacząco większe w miastach niż na wsi. Dość częste występowanie anoreksji nervosy przypisano zachodzącej interakcji między wzrostem wagi ciała w ogólnej populacji a tradycyjną, japońską, kulturową preferencją szczupłej sylwetki ciała. Niewiele wiadomo na temat innych kultur wschodnio - azjatyckich.
Twierdzi się, że tradycyjna kultura chińska może zapobiegać rozwojowi anoreksji, chociaż notuje się wzrost przypadków występowania tej choroby, co ma miejsce pod stałym wpływem kultury zachodniej (Lee i in. za: K.Y.C. Lai, 2000). Mając na względzie tradycyjny punkt widzenia Chińczycy doceniają znaczenie tzw. pełnej figury, sylwetki i uznają ją za oznakę bogactwa i zdrowia. Co więcej, w tej tradycji na wygląd zewnętrzny kładzie się mniejszy nacisk i uważa się go za mniej ważny niż "piękno wnętrza", tj. dysponowanie "dobrymi cechami osobowości" oraz sukces w pełnieniu danej roli w społeczeństwie. Podczas wielu dekad Hong Kong pod wpływem procesu europeizacji stopniowo przyjmował coraz więcej zachodnich wartości i norm. Adolescenci podczas trwania procesu kształtowania się poczucia własnej tożsamości są w szczególności podatni na takie zmiany. Na przykład, w badaniach 294 dziewcząt w wieku adolescencyjnym w Hong Kongu, zachodnie postawy polegające na niezadowoleniu z własnego ciała i wyglądu zewnętrznego oraz fobii wobec utycia ujawniało 40% badanych. W innych badaniach, w których adolescenci mieli za zadanie oszacować znaczenie wyglądu zewnętrznego na tle dobrych cech osobowości, 67% uznało wygląd zewnętrzny za ważniejszy, a tylko 7% podkreślało znaczenie dobrych cech osobowości (The Hong Kong Federation of Youth Groups za: K.Y.C. Lai, 2000).
W badaniach przeprowadzonych przez K.Y.C. Lai (2000) dokonano charakterystyki osobowości oraz środowiska rodzinnego osób z anoreksją nervosą.

Cechy indywidualne

Dzieci z AN były opisywane przez rodziców jako bardzo posłuszne, grzeczne i pragnące aprobaty rodziców. Ten nadmierny konformizm często odróżniał je od rodzeństwa. Niektórzy rodzice nawet uważali, że dzieci z zaburzeniami odżywiania są nadmiernie uległe.
Dziewięcioro dzieci w grupie badanej przez Lai (2000) ujawniało wielkie trudności w nawiązywaniu przyjaźni podczas lat szkolnych. Dzieci te były nieśmiałe, ciche, nieasertywne oraz wrażliwe. Cechowały się brakiem właściwych zachowań społecznych. Te dzieci z zaburzeniami odżywiania zaś, które charakteryzowały się zadowalającymi relacjami rówieśniczymi, często opierały się na swoich rówieśnikach jako źródle emocjonalnego wsparcia, w szczególności wtedy, gdy rodzice nie poświęcali im wystarczającej uwagi.
Wszystkie dzieci miały dobre wyniki w nauce, a siedmioro spośród nich było świetnymi uczniami. Postawy perfekcjonistyczne, w szczególności dotyczące działalności szkolnej miały miejsce w siedmiu przypadkach. Dzieci mogą postrzegać oczekiwania wobec osiągnięć w formie ukrytych informacji pochodzących od rodziny. Na przykład, kiedy starsze rodzeństwo nie radzi sobie w szkole, pacjent poczuje się zobligowanym do osiągnięć, by nie podtrzymywać rozczarowania rodziców lub by uniknąć dezaprobaty rodziców.

Relacje rodzinne, relacje z rodzeństwem, relacje z rodzicami

Zaobserwowano (w sześciu przypadkach) nadmierną rywalizację między pacjentką a jej rodzeństwem. Pacjentki z zaburzeniami odżywiania miały poczucie niższości we wszystkich aspektach: fizycznym, społecznym, szkolnym. Ich posłuszeństwo znajdowało się na wyższym poziomie niż u rodzeństwa. U pięciu chorych osób zaobserwowano izolację społeczną, a także nie stwierdzono wzajemnego wsparcia ani komunikacji, a pacjentki odczuwały, że były postrzegane przez otoczenie jako dziwne, osobliwe. Gdy pacjentki czuły się zaniedbywane także przez swoich rodziców, zwykle miała miejsce także patologiczna zazdrość.
Matka stanowiła główną osobę zapewniającą opiekę we wszystkich przypadkach. Powszechne były postawy nadmiernie chroniąca i uzależniająca, usidlająca a stwierdzono je w 13 przypadkach. Postawa nadmiernie chroniąca polegała na tym, że matki podejmowały większość decyzji i załatwiały większość spraw za pacjentki, zamiast umożliwiać im branie odpowiedzialności za swoje życie oraz nie pozwalały na stosowne do ich wieku zachowania takie jak: wychodzenie z przyjaciółmi lub nawet samodzielne wybieranie ubrań. Uwikłanie w relacji z matką zwykle pojawiało się jako coś przeciwnego do znajdującego się w tle konfliktowego i emocjonalnie odległego związku z matką, w taki sposób, że pacjentki musiały stanowić źródło wsparcia emocjonalnego dla matek. W pozostałych trzech przypadkach, matki wykazywały dominację i krytykę w relacji z dzieckiem (por. K.Y.C.Lai, 2000).
W 11 przypadkach ojciec był postrzegany jak odległa emocjonalnie postać przed wystąpieniem objawów choroby. Pomimo że wiele pacjentek mogło ujawnić swój niepokój podczas leczenia, to odczuwały one dyskomfort w wyrażaniu własnych uczuć i wolały koncentrować się na fizycznych aspektach choroby.
Tylko jedno dziecko pochodziło z rodziny, w której istniała przemoc emocjonalna i fizyczna. W pozostałych rodzinach miała miejsce właściwa opieka, mimo że troska często wyrażała się w formie dbałości o aspekty somatyczne, jak np. w zakresie jedzenia, odżywiania. Czasami niepokój był połączony z wrogością, w sytuacji kiedy rodzina kładła nacisk na to, że problem całościowo tkwił w pacjentce, która tylko sama sobie mogła pomóc w tej sytuacji. Powszechnie stwierdzano brak szczerej komunikacji. Pacjentki czuły, że nie liczono się z ich zdaniem, nie słucha się ich lub nie rozumie czego oczekują. W trzech przypadkach rodzin zarejestrowano ukryte konflikty i niemożność ich rozwiązania.
Rekapitulując, związek między rodzicem a dzieckiem miał w większości przypadków nadopiekuńczy charakter. Powszechne były postawy nadmiernie chroniąca i postawa polegająca na uwikłaniu się w sprawy dziecka. Podsystem rodzeństwa często cechowała izolacja w zakresie kontaktów a w konsekwencji był postrzegany jako źródło niewystarczającego wsparcia.
Jest czymś jasnym, że anoreksja psychiczna naprawdę pojawia się wśród młodych chińskich adolescentów w Hong Kongu. Ostatnie kilka lat przyniosło stały wzrost jej rozpowszechnienia. Zwiększyła się także świadomość w tym zakresie społeczeństwa i profesjonalistów w krajach azjatyckich.

Podobieństwa i różnice dotyczą dwóch wydawałoby się odmiennych kręgów kulturowych:

PodobieństwaRóżnice
  • Wiek pojawienia się symptomów anoreksji
  • Nasilenie schorzenia chorobowego
  • Przejawianie postawy perfekcjonistycznej przez pacjentkę
  • Konformizm pacjentki
  • Uległość pacjentki
  • Przejawianie postawy nadmiernie chroniącej przez rodziców
  • Przejawianie postawy polegającej na uwikłaniu się w sprawy dziecka przez rodziców
  • Słaba komunikacja uczuć i emocji w rodzinie pacjentki jeszcze przed pojawieniem się objawów choroby.
  • Pacjentki z kręgu kultury azjatyckiej wywodzą się z niższych klas społecznych niż ich rówieśniczki z USA, czy krajów zachodnioeuropejskich.
  • Pacjentki z kręgu kultury azjatyckiej nie umieją domagać się swoich praw, cieszyć się poczuciem niezależności i samodzielności tak jak pacjentki z kręgu kultury zachodnioeuropejskiej i amerykańskiej.
  • Wejście w dorosłe życie w okresie adolescencyjnym odbywa się później w krajach z kręgu kultury azjatyckiej niż w krajach z kręgu kultury zachodnioeuropejskiej i amerykańskiej.
  • Adolescenci w USA i innych krajach zachodnioeuropejskich mogą być wcześniej narażeni na konflikty i brak zrozumienia w rodzinie. Bywa, że młodzież jest w tych krajach skłócona z rodzicami i już z nimi nie mieszka, będąc zmuszoną do samodzielnego radzenia sobie ze swoją chorobą. Sytuacja taka jest raczej obca krajom z kręgu kultury azjatyckiej.
  • Pacjentki z krajów z kręgu azjatyckiego mające zadowalające osiągnięcia szkolne nigdy nie czują się całkowicie pewne siebie w zakresie własnych zdolności, co jest obce pacjentkom z USA i krajów zachodnioeuropejskich, w których dzieci bardzo wcześnie przyzwyczaja się do samodzielności.

Niejako na marginesie istniejących podobieństw i różnic uwzględniających uwarunkowania kulturowe anoreksji nervosy należy wskazać na jej społeczne podłoże. W krajach z kręgu kultury azjatyckiej ujawnia się ono w znaczeniu jakie przypisuje się autonomicznemu pojęciu "ja". Kolektywny charakter społeczeństwa chińskiego na przykład, utwierdza wszystkich w przekonaniu, że indywidualne "ja" jest czymś mniej ważnym niż rodzina i społeczeństwo. Od dzieci oczekuje się pobożności, bezwzględnej akceptacji autorytetu rodziców, dogłębnego poczucia lojalności oraz akceptacji społecznych zobowiązań. Życzenia jednostki poświęca się dla dobra innych. Unika się otwartych konfliktów w celu zachowania ładu społecznego i pozornej harmonii. W USA i w krajach zachodnioeuropejskich natomiast kładzie się nacisk na asertywność, niezależność, autonomię, samodzielność, czyli tzw. poleganie na sobie. Mniejsze znaczenie mają więzi rodzinne i to co myśli na temat danej osoby społeczeństwo.

Na początek

LITERATURA:

Lai K.Y.C. (2000). Anorexia nervosa in Chinese adolescents - does culture make a difference?. Journal of Adolescence, Vol. 23, s. 561-568.

The Associaton for Professionals in Services for Adolescents ©