ANALIZA WYBRANYCH ASPEKTÓW ZABURZEŃ LĘKOWYCH NA PRZYKŁADZIE FILMU "SUBLOKATORKA"
Zjawisko lęku, niepokoju, zaburzeń lękowych jest złożone. W związku z tym nie można opisać wszystkich aspektów lęku w jakimkolwiek pojedynczym opracowaniu publicystycznym, czy też naukowym. Wątpię nawet, czy jeden pokój o powierzchni 20x20 m wystarczyłby do tego, aby pomieścić np. wszystkie książki na temat lęku i strachu. Lęk, jak twierdzi wybitny filozof francuski Jean-Paul Sartre, towarzyszy człowiekowi od chwili urodzenia aż do śmierci. Najdobitniej obrazuje to twierdzenie: "człowiek składa się z lęku". Ze względów praktycznych, pominę wiele istotnych dla tego zjawiska aspektów (np. nadmierną lękliwość, neurotyczne uwarunkowania lęku, zahamowanie, patologiczną nieśmiałość, zespół osobowości zależnej), koncentrując się jedynie na tych spośród nich, które zaprezentowano w znakomitym amerykańskim thrillerze w reżyserii Barbeta Schroeder'a pt. "Sublokatorka" (Single White Female). Pomimo że krytycy filmowi często wieszają psy na komercyjnym kinie amerykańskim, a w szczególności na filmach z gatunku tzw. thrillerów, czy też horrorów, to thriller Barbeta Schroedera, którego nazwisko wskazuje na narodowość niemiecką, jest na pewno rodzynkiem, świecącą perełką w całej masie efekciarskich, lecz małowartościowych hollywoodzkich produkcji tego gatunku.
Akcja filmu dzieje się w Nowym Jorku - wielkiej metropolii, w której człowiek może czuć się anonimowo. Atrakcyjna fizycznie, zaradna, uczciwa, inteligentna, niezależna finansowo, osiągająca sukcesy w życiu zawodowym - Allison Jones (w tej roli Bridget Fonda), niestety nie znajduje pełni szczęścia w życiu osobistym. Jest zakochana w przystojnym, ale rozwiedzionym już od roku mężczyźnie - Samie Rawsonie. Sam jest kobieciarzem. Zmienia kobiety jak rękawiczki. Dowiadując się o rozwodzie i licznych romansach 30-letniego Sama Rawsona, Allison Jones zrywa z nim. Jak to często w takich sytuacjach bywa, dziewczyna popada w głęboką depresję i nie może dać sobie rady ze stratą swojego kochliwego narzeczonego. Ponadto Allison ma rzadko spotykaną przypadłość. Cierpi na monofobię. Monofobia jest panicznym lękiem przed samotnością i przebywaniem samemu w jakimś miejscu (por. A. Reber, 1985).
Fobia jest to określenie pochodzące z języka greckiego, używane w znaczeniu strachu, lęku lub przerażenia. Mając na uwadze etymologiczne przesłanki, specyficzne fobie definiuje się, dodając stosowny przedrostek (także najczęściej pochodzący z greckiego) np. pyrofobia = chorobliwy lęk przed ogniem; nyktofobia = chorobliwy lęk przed nocą (A. Reber, 1985).Człowiek ujawniający fobię w odniesieniu do jakiegoś obiektu, przedmiotu reaguje często na wybrany obiekt, czy też przedmiot nieuzasadnioną, ani nieumotywowaną niczym paniką, niekontrolowanymi odruchami, nadmierną potliwością, a nawet chwilową utratą świadomości (np. monofobia - fobia związana z przebywaniem samemu w domu, samotnością; klaustrofobia - fobia związana z przebywaniem w zbyt ciasnym, małym pomieszczeniu).
W związku z tym, że Allison Jones panicznie boi się mieszkać i żyć samotnie, chce znaleźć za wszelką cenę odpowiednią towarzyszkę. Daje więc ogłoszenie do gazety, że poszukuje odpowiedniej sublokatorki, tj. takiej, dzięki której mogłaby zapomnieć o swoim toksycznym narzeczonym. Gdy poszukiwania już prawie kończą się niepowodzeniem, w mieszkaniu Allison Jones, pojawia się czarnowłosa dziewczyna, która przedstawia się jako Hedra Carson (w tej roli Jennifer Jason Leigh). Od pierwszego dnia pobytu Hedry w mieszkaniu Allison między dziewczynami nawiązuje się przyjaźń. Allison jest jedynaczką, Hedra także mówi, że nie ma rodzeństwa. Obie panicznie boją się samotności. Hedra wykonuje wiele czynności domowych za Allison: gotuje, sprząta itp. Hedra pomaga także Allison w trudnej sytuacji życiowej. Szef firmy zajmującej się projektowaniem odzieży - Mitchell Myerson, nie mogąc pozbyć się uczucia podziwu dla zalet programu komputerowego napisanego przez Allison, usiłuje ją zgwałcić. Allison jednak ma swoją godność i zdecydowanie mu odmawia, tracąc przez to zajmowaną dotąd wysoką pozycję zawodową. Allison mówi o całym wydarzeniu Hedrze. Hedra ostro reaguje na fakt usiłowania zgwałcenia przez szefa swojej przyjaciółki i towarzyszki oraz pozbawienie jej wysokiej pozycji zawodowej. Dzwoni do Mitcha i szantażuje go, że o wszystkim dowie się jego żona. Dzięki temu działaniu Hedry, Allison zachowuje swoją dotychczasową pozycję zawodową. W ten sposób Hedra staje się najbliższą dla Allison osobą. Jednak przyjaźń Allison i Hedry zostaje wystawiona na ciężką próbę. Allison ugina się w końcu pod presją zrozpaczonego, zdesperowanego Sama i przebacza mu liczne oszustwa, zgadzając się by wyjść za Sama za mąż. Sam wraca więc do mieszkania Allison i tam pozostaje, chcąc doświadczać z nią ponownie intymnego kontaktu. Gdy Sam i Allison kochają się Hedra, wyobrażając sobie siebie w tej roli, masturbuje się. Pomimo nieodpartego uroku Sama, Hedra nie może pogodzić się z faktem, że jej przyjaciółka jest bezgranicznie naiwna, wrażliwa i słaba, gdyż nie potrafi kategorycznie i zdecydowanie odmówić Samowi, który już nie po raz pierwszy ją oszukał, zdradzając ją z wieloma kobietami. Hedra darzy Allison coraz głębszą przyjaźnią, aż tak głęboką, że upodabnia się do niej, posługuje się jej danymi personalnymi, ubiera się tak samo jak Allison, nosi taką samą fryzurę i kocha się z tym samym mężczyzną, co ona. Hedra w sposób perfekcyjny, jak doświadczony psychiatra, nakreśla psychologiczny obraz Sama - mężczyzny niezdolnego do wierności jednej kobiecie, cierpiącego na nałóg seksualny. Przyjaźń z Hedrą staje się dla Allison niebezpieczna wtedy, gdy Hedra w okrutny sposób zabija Sama. Jest to zabójstwo o podłożu seksualnym dokonane, co zdarza się niezwykle rzadko, przez kobietę. Hedra kocha się po raz kolejny z Samem, "robi mu tzw. laskę", a potem go uśmierca. Dramaturgii całej sytuacji nadaje fakt, że zupełnie przypadkowo Allison odsłania na podstawie schowanych w pudełku dokumentów Hedry jej prawdziwe oblicze. Pani Besch, bo tak brzmi prawdziwe nazwisko Hedry Carlson, nie jest jedynaczką, gdyż miała siostrę - bliźniaczkę jednojajową. Jej siostra zginęła śmiercią tragiczną, topiąc się. Pani Besch ma wciąż skrajnie nasilone poczucie winy, że ona pozostała przy życiu, a jej jedyna, ukochana siostra utopiła się i od 10 roku życia cierpi na zespół stresu pourazowego, który jest określany z języka angielskiego skrótem PTSD. Zespół PTSD jest szczególną postacią zaburzeń lękowych, ponieważ dotyczy szczególnych, tj. tragicznych sytuacji życiowych, w których może znaleźć się każdy człowiek. Zespół stresu pourazowego to zaburzenie powiązane z silnymi przeżyciami psychicznymi, spowodowanymi dramatycznymi wydarzeniami w życiu. Klasycznymi symptomami tego zespołu są: ponowne doświadczanie cierpienia i bólu w snach, powtarzające się wyobrażenia i myśli o tragicznym wydarzeniu, ogólne poczucie otępienia oraz utrata sensu życia, poczucie winy, że udało się przeżyć, zaburzenia snu i przesadnie wybuchowe reakcje na bodźce (por. A. Reber, 1985). Wydaje się, że Besch znalazła doskonały sposób na zniesienie blokady psychicznej, spowodowanej PTSD. Spotkała na swojej drodze życia Allison, która okazała się być "sobowtórem" jej tragicznie zmarłej siostry - bliźniaczki. Hedra, czy też Pani Besch w pełni uczestniczyła w życiu swojej "przybranej" siostry - sublokatorki, towarzysząc jej w doli i niedoli, usiłując zrozumieć jej postępowanie z Samem i z innymi ludźmi, np. z przyjacielem Allison, gejem Grahamem Knoxem. Można powiedzieć, że Hedra żyła życiem Allison, zatracając własne poczucie tożsamości, żyjąc w związku symbiotycznym z Allison, pragnąc za wszelką cenę utrzymać z nią silną więź emocjonalną. Podobnie Allison ujawniała silne pragnienie więzi, oczywiście nie będąc osobą chorą psychicznie, czy też zabójcą seksualnym typu katatymicznego, tak jak Hedra. Pragnienie więzi z innymi ludźmi nasilało się u Allison z powodu jej monofobii. Na szczególną uwagę zasługuje scena, w której Hedra knebluje usta Allison, przywiązuje ją do fotela i sadza przed włączonym telewizorem, dając do rąk pilota, by mogła oglądać to, co chce. Następnie Hedra wychodzi z mieszkania do banku, by wypłacić z banku zarobione przez Allison w firmie pieniądze i zamyka ją na klucz w domu. Zaraz po jej wyjściu Allison ujawnia objawy monofobii w skrajnym nasileniu i pragnie, by ktoś do niej przyszedł, gdyż jak już wielokrotnie wspominano panicznie bała się samotności. W tym celu zwiększa do maksimum głośność telewizora, co sprowadza pod jej drzwi sąsiadów i policję. W porę pojawia się Hedra i sprytnie ich spławia tak, iż nic nie podejrzewają. Patologiczne pragnienie więzi z inną osobą stanowi także cechę sprawcy zabójstwa seksualnego typu katatymicznego. Ponadto typ ten charakteryzują takie cechy jak: zaburzenia nastroju, różnorodne zaburzenia osobowości, lekkie i umiarkowane postaci psychopatii, hyperreaktywność, wczesna obecność traumy, brak zaplanowania zabójstwa (por. J.R.Meloy, 2000). Wszystkie te cechy można by odnaleźć u Besch, czy też Hedry Carlson. Ujawniała ona bowiem skrajne wahania nastroju - od radości, euforii do wściekłości i chronicznego smutku; niektóre objawy paranoidalnych, maniakalnych, obsesyjnych zespołów zaburzeń osobowości; lekką, lecz nie głęboką postać psychopatii (miała jakieś tam poczucie winy w związku ze śmiercią swojej siostry bliźniaczki; utrzymywała pewien kontakt z rodzicami, którzy wspierali ją finansowo, ujawniała pewne zdolności empatyczne, ale tylko w kontakcie z Allison, gdyż innych, poza nią ludzi, traktowała instrumentalnie, bezlitośnie ich uśmiercając, między innymi Sama i Grahama); nadreaktywność - szybkie, intensywne reakcje na bodźce, np. nadmierną wrażliwość w obliczu nieposłuszeństwa Allison; miała wczesne doświadczenia o charakterze traumy (tragiczna śmierć siostry), nie zaplanowała, ani zabójstwa Sama, ani Grahama. Zabiła ich, gdyż byli słabi - Sam ze względu na rozwiązłość seksualną, a Graham ze względu na homoseksualizm. Zasługiwali według niej na śmierć.
Reasumując, można powiedzieć, że w filmie "Sublokatorka" reżyser perfekcyjnie zaprezentował widzom konsekwencje psychospołeczne takich zaburzeń jak: zespół stresu pourazowego (PTSD), monofobia, katatymia, nałóg seksualny. Ukazał także zabójstwo na tle seksualnym i to w wydaniu kobiecym. Z tego też względu wszystkim, którzy nie widzieli tego filmu, gorąco go polecam.
LITERATURA:
Meloy J.R. (2000). Special Article. The nature and dynamics of sexual homicide: An integrative review. Aggression and Violent Behavior,5, 1-22.
Reber A.S. (1985).Dictionary of Psychology. Penguin Books London.