PROBLEM PRZEMOCY W RELACJACH RODZICÓW W PERCEPCJI DZIECKA - OBSERWATORA, ŚWIADKA

Najczęściej rozważając przemoc w rodzinie, uwzględnia się to, jakie piętno wywiera to zjawisko na dziecku, które jest ofiarą przemocy child abuse syndrome, a rzadziej przedmiotem zainteresowania badaczy, jest nie mniej ciekawa płaszczyzna interakcyjna, tj. przemoc w relacjach między rodzicami w percepcji dziecka jako jej świadka, obserwatora w domu rodzinnym.
Ciekawy artykuł na ten temat opublikowali Eisikovits Z., Winstok Z., Enosh G (1998).

Etapy negocjacji

Badacze ci opracowali etapy negocjowania przemocy w relacjach między rodzicami w doświadczeniu dzieci - obserwatorów, świadków. Etapów tych jest trzy.

Wspominanie, przypominanie : Negocjowanie tego co się wydarzyło? --- Etap ten rozpoczyna się po zaobserwowaniu przez dziecko zdarzenia stanowiącego akt przemocy. Członkowie rodziny próbują negocjować, aby określić to, co się wydarzyło, kto kogo skrzywdził, co kto komu uczynił itd. Celem tych negocjacji jest ustalenie przebiegu zdarzenia stanowiącego przemoc. Podczas tego etapu partnerzy albo przesadzają, albo dramatyzują, albo minimalizują konsekwencje zdarzenia albo też ujawniają obojętność wobec takiego wydarzenia.
Stanowisko dziecka w procesie negocjacyjnym może rozczarowywać jednego lub oboje rodziców. Dziecko po prostu może ich zawieść lub przestać ich kochać. Dziecko radzi sobie z taką sytuacją, rozważając z czym może się zgodzić, a czemu może zaprzeczyć w kontekście obserwowanego zdarzenia oraz po czyjej może stanąć stronie. Percepcja rzeczywistości oraz ukształtowane pojęcia wchodzą we wzajemne interakcje i wpływają wzajemnie na siebie na płaszczyźnie dynamicznej, do momentu aż osiągnięty zostanie kompromis ujawniający się zgodnością.
Przyczynowość: Negocjowanie dlaczego to się wydarzyło? --- Drugi etap dotyczy przyczynowości: Dlaczego to się wydarzyło? Na tym etapie negocjacja wykracza poza opisowe desygnaty zdarzenia. Przyczyny przypisane zdarzeniu mogą obejmować wypowiedzi odnoszące się do stanu emocjonalnego i umysłowego (tj. "mój tato wrócił do domu zdenerwowany z pracy") oraz poglądy mistyczne (tj. "on jest bykiem i dlatego jest taki wybuchowy").Takie przyczynowe wyjaśnienia zawierają mieszankę nastawień poznawczych i emocjonalnych. Na tym etapie uczestnicy w ogólnym kontekście rodzinnym albo czują się usatysfakcjonowani wyjaśnieniem lub zgadzają się z nim, albo też dostosowują wyjaśnienie do zdarzenia lub zdarzenie do wyjaśnienia. Podczas tego etapu dziecko uczy się w jaki sposób znaleźć przyczyny oraz dostosowywać zdarzenia do przyczyn. Następnie uczy się przypisywać odpowiedzialność za specyficzne przyczyny do specyficznych sytuacji rodzinnych. Jedną możliwością jest to, że dziecko staje się odpowiedzialne za wydarzenie, a inną opcją jest to, że jeden lub drugi rodzic staje się za nie odpowiedzialnym.
Moralizowanie: Negocjowanie co to oznacza? --- Trzeci etap nazywa się moralnym. Na tym etapie dziecko określa moralne implikacje w odniesieniu do tego, co miało miejsce. Na przykład, może ono ocenić zdarzenie stanowiące przemoc jako w pełni usprawiedliwione lub nieusprawiedliwione bądź też może postrzegać przemoc jako sposób właściwy lub niewłaściwy osiągnięcia specyficznego celu. Taki sposób interpretacji zdarzenia cechującego się przemocą przesuwa jego zrozumienie przez dziecko poza jego obszar i umieszcza je w globalnym kontekście wartości i postaw rodziny. Moralne lekcje wyniesione z samego zdarzenia przez dziecko wpływają na i są pod wpływem normatywnej struktury kontekstu rodzinnego (Eisikovits i in., 1998).

Schemat: Etapy negocjowania z dzieckiem tego co się stało (zdarzenia będącego aktem przemocy)

schemat procesu negocjacji

Wymiary procesu

Proces opisany powyżej (zobacz schemat) ma charakter spirali i cechuje się ciągłością. Renegocjowanie pojawia się na każdym etapie, gdy tylko jeden lub większa liczba jego uczestników stanie się nieusatysfakcjonowana osiągniętymi tymczasowymi kompromisami lub gdy zaistnieje jakieś zewnętrzne utrudnienie naruszające tymczasową równowagę między partnerami. Proces podkreślający poprzednio opisane etapy można oprzeć na dwóch wymiarach: Jeden odnosi się do stopnia specyficzności, od niskiego do wysokiego poziomu uogólniania. Wymiar ten jest ważny, ponieważ pomoże on w określeniu zakresu, w jakim specyficzne zdarzenie o charakterze przemocy zostanie uogólnione w kontekście całego życia osoby. Drugim wymiarem jest continuum obejmujące poziomy emocjonalności od wysokiego do niskiego, co idzie w parze z continuum zawierającym poziomy orientacji poznawczej odnośnie procesu konstruowania sensu tego zdarzenia, tj. od niskiego do wysokiego. Wymiar ten jest ważny w sprawdzeniu zakresu bezpośredniego-pośredniego doświadczenia przemocy, jego intensywności oraz stopnia, w jakim osoba dystansuje się od niego a zatem jest zdolna do oceny swoich czynności jako przeciwstawnych w stosunku do emocjonalnego reagowania oraz wysokiego stopnia spontaniczności (Eisikovits i in., 1998).

Omówienie czterech konstruktów

Życie w atmosferze tajemniczości

Na etapie wspominania przemoc jest bagatelizowana i często zaprzecza sie, że miała w ogóle miejsce. Przemoc utrzymuje się w tajemnicy w relacji z samym sobą i z innymi ludzi. Członkowie rodziny rzadko rozwawiają na ten temat między sobą, jeśli w ogóle, a jeśli już w ogóle biorą udział w rozmowie, to definiują to, co się zdarzyło za pomocą innych określeń niż przemoc. Kiedy zdarzenia stanowiące przemoc zostają wyrzucone ze zbiorowej świadomości , stają się nieobecne, nieużyteczne, bezcelowe, bezzasadne. Wspomnienia zdarzeń będących przemocą zostają jakby włożone do "zaplombowanej, szczelnie zaklejonej koperty" w jakimś niedostępnym miejscu w ludzkiej świadomości, ale ich konsekwencje wciąż wywierają wpływ na codzienne życie rodzinne. Sytuacja ta zawiera zarówno ryzyko fizyczne, jak i emocjonalne dla dziecka. Dziecko może nie być w pełni świadome w zakresie stopnia i nasilenia przemocy i potencjalnego lub rzeczywistego, fizycznego niebezpieczeństwa. Zatem dziecko jest nieprzygotowane do poradzenia sobie z tym. Dziecko zaczyna wierzyć, że prawdopodobnie czymś ryzykownym jest radzić sobie z rzeczywistością, w której przemoc ma miejsce i woli udawać, że nic na ten temat nie wie niż czuć się winnym za to (trafnie można ująć to w stwierdzeniu: "nie mówić nic nikomu"). W takich rodzinach taktyka odmowy, zaprzeczenia ulega generalizacji jak gdyby bez względu na samo zdarzenie będące aktem przemocy i staje się globalną strategią radzenia sobie w innych sytuacjach stresowych.
Zbiorowa lekcja moralności polega na tym, że unika się pewnych tematów. Dziecko dalej przyjmuje percepcję rzeczywistości, która cechuje się tajemniczością oraz czyni ją częścią świata, w którym żyje. Wynikiem uznawania doświadczenia przemocy mającej miejsce w relacjach między rodzicami za tajemnicę jest to, że dzieci dziedziczą tradycję dwuznacznych komunikatów, złej wiary (w działaniu), wewnętrznej niespójności, sprzeczności oraz konfliktów emocjonalnych wyrażonych przez zagubienie, niskie osiągnięcia, które są nieadekwatne do ich rzeczywistych możliwości.

Życie ze świadomością konfliktu lojalności

Przemoc w relacjach między rodzicami rozpoznawana jest w rodzinie i przebiega jako proces od etapu wspominania do etapu przyczynowości w taki sposób, że stawia dziecko w sytuacji konfliktu emocjonalnego: Może ono czuć empatię wobec cierpienia i bólu doznawanego przez rodzica będącego ofiarą przemocy, a także może odczuwać złość, wściekłość w stosunku do rodzica - agresora z powodu jego brutalności i okrucieństwa. W tym samym czasie, może ono czuć pogardę wobec piętnowanego, słabego rodzica oraz odczuwać podziw dla siły rodzica - agresora. Co więcej, dziecko może jednocześnie doświadczać sprzecznych emocji wobec jednego i tego samego rodzica, takich jak miłość i nienawiść, przywiązanie i alienacja, bliskość i odrzucenie (Blanchard, Molloy i Brown; Ericksen i Henderson; Peled za: Eisikovits i in., 1998). Dziecko jest rozdarte między swoich rodziców, niezdolne do zajęcia wyraźnego stanowiska w sytuacji konfliktowej noszącej znamię przemocy i często wyraża swoje uczucia wobec specyficznego rodzica lub obojga rodziców. Kiedy dziecko nie może zająć specyficznego stanowiska, jest zmuszone do życia w konflikcie lojalności (Peled za: Eisikovits i in., 1998). Stopniowo dziecko asymiluje ogólną percepcję tzw. moralnej lekcji, ucząc się, że świat jest konfliktowym miejscem. Rezultatem jest życie w emocjonalnym niebycie, który prawdopodobnie prowadzi do społecznej izolacji, paraliżu oraz braku umiejętności interpersonalnych.
Większość dzieci nie potrafi opanować sprzecznych emocji i rozwiązuje wewnętrzny konflikt przez opowiedzenie się po stronie jednego z rodziców. Kiedy to się stanie, dzieci prawdopodobnie dojdą do wniosku, że rozwiązywanie konfliktów związanych z przemocą w rodzinie jest czymś właściwym i zgodnym z prawem oraz, że przemoc stanowi część codziennego życia oraz, że jest akceptowanym, wyuczonym sposobem, za pomocą którego radzą sobie ze stresem. Relacje mężów, którzy dopuszczają się przemocy wobec żon wskazują, że zdecydowana większość była świadkami podobnych zachowań będących udziałem ich ojców w rodzinie pochodzenia (Rosenbaum i O'Leary za: Eisikovits i in., 1998). Synowie, którzy są świadkami jak ich ojcowie biją swoje żony cechowali się 1000% większą przemocą w stosunku do swoich żon niż ci synowie, którzy nie byli obserwatorami przemocy (Straus, Gelles i Steinmetz za: Eisikovits i in., 1998). Stwierdzono także, iż córki, które były świadkami tego jak ich ojciec bije matkę prawdopodobnie nie będą w stanie uciec od takiego traktowania ze strony swoich mężów. Kiedy konflikt lojalności zostanie rozwiązany a dziecko zajmie stronę swoich rodziców, doświadcza ono terroru i strachu oraz uwewnętrznia w sobie przeświadczenie, że świat jest pełen agresji i przemocy.

Życie w poczuciu przerażenia i strachu (lęku)

W procesie wspominania i szukania przyczyn zdarzenia stanowiącego przemoc, dziecko jest zmuszone do opowiedzenia się po stronie ofiary. W konsekwencji prawdopodobnie stanie się zmartwione, przerażone i będzie pełne obaw zarówno o siebie, jak i o swoją matkę. Taki strach dziecka, jest zrozumiały, ponieważ przemoc wobec jego matki prawdopodobnie przerodzi się w przemoc przeciwko niemu samemu (Bowker, Arbitell i McFaron, Hughes, Petchers, Sue i Abel, Stark i Flitzcraft, Straus za: Eisikovits i in., 1998). Właściwa i potencjalna przemoc kreuje środowisko, w którym oczekiwanie przemocy i następującego po niej przerażenia stanowi codzienną rzeczywistość. W oczach dziecka, rodzina ulega podziałowi ze względu na pełnione role, tzn. na potężnego i brutalnego agresora, zwykle ojca, oraz cierpiącą, bezradną ofiarę, zwykle matkę oraz jej dziecko. Dziecko może często być zachęcane przez swoją matkę (w szczególności ma to miejsce w przypadku dziewczynek) aby było jej sojusznikiem, a zatem wyszło naprzeciw przeznaczeniu, które zespoliłoby ich, jakby przeciw ojcu-agresorowi. W tym procesie, matka może zarówno osłonić tarczą dziecko przed przemocą albo wykorzystywać je do ochraniania siebie samej. W innym przypadku, dziecko wynosi z tego doświadczenia taką moralną lekcję dla siebie, że jest ono ofiarą, wcale nie z własnego wyboru. Świat dziecka staje się czymś wykreowanym w jego świadomości jako niebezpieczne miejsce, w którym należy się spodziewać najgorszego, a więc tylko przerażenia, niedoli i strachu. Poczucie bezradności i depresji powiązane z introwersją, brakiem zaufania do innych oraz nadmierną wrażliwością to uczucia, które wyraźnie zarysowują się w psychice uczestników przemocy rodzinnej.

Życie w kontekście agresji i ukierunkowania na dominację

Przemoc jest wspominana i wyjaśniana w odniesieniu do przyczyn w taki sposób, który umieszcza dziecko w położeniu identyfikacji z agresorem. Jest to powiązane ze stylem życia cechującym się agresją i dominacją. Uczucia złości i wściekłości stają się przeważającym tematem w jego emocjonalnym świecie. Kiedy przemoc staje się skutecznym środkiem kontroli rzeczywistości, zachowania powiązane z agresją stają się określone jako nagradzające a zatem prawdopodobne, że będą wybrane na gruncie przyszłych relacji interpersonalnych z rówieśnikami. Według Straus (za: Eisikovits i in.,1998) przemoc, która jest prawnie uzasadniona w jednym obszarze życia spowoduje przemoc w innych obszarach. Dziecko dalej uczy się, że kiedy konflikty zachodzące między rodzicami są "rozwiązywane" za pomocą przemocy, są zarówno zwycięzcy, jak i pokonani. Takie dychotomiczne poglądy prowadzą do uogólnienia w percepcji struktury rodziny, która cechuje się silnymi, dominującymi zwycięzcami oraz słabymi, biernymi przegranymi. Dziecko rozpoznaje i docenia swojego ojca z jego dominującą siłą, władzą oraz niejako odmawia identyfikacji z ofiarą - matką. Moralna lekcja, jaką wynosimy z takiej postawy, to "prawo dżungli", które oddaje stwierdzenie: "zjadaj innych albo zostaniesz zjedzony przez innych". Dziecko, a zwłaszcza chłopiec, prawdopodobnie zostanie zachęcony przez ojca, aby zająć silne stanowisko i przyłączyć się do zwycięzców, a nie pokonanych. Dziecko jest teraz samo źródłem przerażenia. Dzieci będące obserwatorami przemocy w rodzinie doświadczają emocji takich jak: złość i wściekłość i mają tendencję do ujawniania gwałtownych, manipulatorskich zachowań. Percepcja świata jako dżungli jest uogólniana na płaszczyźnie agresji i przemocy, stając się podstawową zasadą przetrwania.
W tabeli 1 zawarto powyżej opisane etapy procesu oraz emocjonalne i behawioralne modele w obrębie każdego konstruktu.

Tabela 1. Przemoc w relacjach między rodzicami i jej skutki. Doświadczenie dziecka (źródło: Eisikovits i in., 1998)
..............	Przykład 1	Przykład 2	Przykład 3	Przykład 4
Proces
Wspominanie i Przyczynowość (Negocjowanie co i dlaczego)	Nic się nie stało	Dziecko jest jak gdyby rozdarte psychicznie między sprzecznymi oczekiwaniami obojga rodziców	Dziecko jest zmuszane do przejścia na stronę ofiary	Dziecko jest zmuszone do przejścia na stronę agresora
Moralizowanie (Negocjowanie znaczenia, sensu)	Są problemy na tym świecie, którymi nie powinno się zajmować	Świat jest konfliktogennym miejscem	Świat jest niebezpiecznym miejscem, źródłem przerażenia i strachu	Świat jest jak dżungla: "Zjadaj innych albo zostaniesz zjedzony przez innych".
Skutki
Konstrukty	Życie w atmosferze tajemniczości	Życie ze świadomością konfliktu lojalności	Życie w poczuciu przerażenia i strachu	Życie w kontekście agresji i ukierunkowania na dominację
Emocje	Fałszywa wiara, wewnętrzna sprzeczność, skonfliktowane emocje	Skonfliktowane, sprzeczne emocje wobec każdego rodzica, samoobwinianie się	Strach, bezradność, depresja	Złość i wściekłość, pogarda dla ofiary, podziw dla agresora
Zachowanie	Zagubienie, osiągnięcia nieadekwatne do realnych możliwości	Izolacja społeczna, paraliż woli, szok brak umiejętności wchodzenie we wzajemne interakcje	Introwersja, nieufność, nadmierna wrażliwość	Przemoc, manipulacyjność

Każdy z powyżej wymienionych konstruktów można rozumieć na dwóch płaszczyznach:

Odmowa, zaprzeczenie - akceptacja, uznanie
Konflikt lojalności dotyczący tego, czy stanąć po stronie ojca, czy matki

Reakcje dziecka można umieścić w różnych punktach na continuum od globalnego zaprzeczenia do różnorodnych poziomów akceptacji, aż do całkowitej akceptacji zdarzenia stanowiącego akt przemocy. Podobnie dziecko może identyfikować się z agresorem, ofiarą lub z kimś znajdującym się pomiędzy nimi. Umieszczenie dziecka między dwoma wymiarami jest powiązane ze sobą, ponieważ im bardziej dziecko potwierdza istnienie przemocy, tym bardziej jest prawdopodobne, że będzie identyfikować się z jedną lub drugą stroną konfliktu. Tabela 2 prezentuje rozmieszczenie (układ) konstruktów w kontekście dwóch płaszczyzn, o których była mowa powyżej. Oś "x" opisuje continuum na linii: odmowa, zaprzeczenie - akceptacja, aprobata, zgoda a oś "y" opisuje tendencję dziecka do opowiedzenia się po stronie jednego lub drugiego rodzica.

Tabela 2. Lokalizacja czterech tematów na dwóch osiach (źródło: Eisikovits i in., 1998)
	Oś x: Tendencja do opowiadania się po stronie jednego lub drugiego rodzica	Oś X.............	Oś X.............	Oś y: Tendencja do potwierdzania zaistnienia zdarzenia przemocy	Oś Y.............	Oś Y.........
Konstrukty	Lojalność wobec ofiary przemocy	Ambiwalentna lojalność	Lojalność wobec agresora	Całkowite zaprzeczenie, odmowa	Niski poziom akceptacji prawdy	Wysoki poziom akceptacji prawdy
Życie w atmosferze tajemniczości	..................	.....................	.....................	X	....................	.....................
Życie ze świadomością konfliktu lojalności	..................	X	.....................	.....................	X	.....................
Życie w poczuciu przerażenia i strachu	X	.....................	.....................	.....................	....................	X
Życie w kontekście agresji i ukierunkowania na dominację	..................	.....................	X	.....................	....................	X

W tabeli 3 zaprezentowano przykłady zbioru twierdzeń i pytań, które są pomocne w umiejscowieniu poszczególnych dzieci wzdłuż dwóch wymiarów opisanych powyżej. Mogą być one wykorzystane do diagnozy klinicznej.

Tabela 3. Percepcja rzeczywistości (świata) i atrybucje dziecka odnośnie znaczenia, sensu zdarzenia (źródło: Eisikovits i in., 1998)
Temat	Percepcja rzeczywistości (świata)	Konstrukcja znaczenia,sensu
Życie w atmosferze tajemniczości	Czy coś się stało? Co właściwie się stało? Czy naprawdę widziałem to lub słyszałem?	Co to oznacza? Czy to przemoc, czy miłość? Co mam wiedzieć lub pamiętać? Co mam powiedzieć? Komu?
Życie ze świadomością konfliktu lojalności	Czy miała miejsce przemoc? Co słyszałem lub widziałem? Kto komu i co zrobił? Kto kogo skrzywdził, a kto został skrzywdzony? Kto zaczął?	Kto jest tak naprawdę ofiarą? Kto jest tak naprawdę agresorem? Kto ma rację, a kto nie? Po czyjej stronie powinienem się opowiedzieć? Czy jestem dobry, czy też zły? Czy na świecie istnieje sprawiedliwość?
Życie w poczuciu przerażenia i strachu	Naprawdę doszło do przemocy. Jestem świadkiem.	Świat jest zły, niebezpieczny, gwałtowny, nieprzewidywalny i przerażający. Jestem bezradny.
Życie w kontekście agresji i ukierunkowania na dominację nad innymi ludźmi	Naprawdę doszło do przemocy. Jestem świadkiem.	Przemoc popłaca. Mogę mieć pełną kontrolę nad życiem poprzez bycie gwałtownym, agresywnym. Ofiary są złe. Ofiary przegrywają ("są przegranymi w tej grze"). Agresorzy są zwycięzcami.

Na początek

LITERATURA:

Eisikovits Z., Winstok Z., Enosh G. (1998). Children's experience of interparental violence: a heuristic model.Children and Youth Services Review, 20, 547 - 568.