PODEJMOWANIE RYZYKA PRZEZ ADOLESCENTÓW: ZACHOWANIA PROBLEMOWE I RYZYKANCKIE

środki psychoaktywne Według Amerykańskiego Stowarzyszenia Medycznego (American Medical Association) adolescenci są narażeni na ryzyko przypadkowego uszkodzenia ciała czy też różnych form przemocy. Często nastolatki identyfikują się również ze specyficznymi stylami życia i stają się ofiarami nałogów, które stanowią poważne zagrożenia dla ich zdrowia. Wypadki samochodowe to 3/4 wszystkich przyczyn utraty życia w przedziale wiekowym od 15 do 24 roku życia. Główną ich przyczyną w tym wieku jest spożywanie alkoholu. Ponadto do zagrożeń zdrowotnych w okresie adolescencji zalicza się: nikotynizm, narkomanię, lekomanię, stosowanie dopalaczy, aktywność seksualną, brak dyscypliny szkolnej, ucieczki z domu oraz zuchwałe zachowania (B. Lavery i A. W. Siegel, 1993).

Pojęcie zachowań problemowych i ryzykanckich

Zachowanie ryzykanckie (risk, risky behavior) w okresie adolescencyjnym stanowi każda czynność, która odbiega od społecznie akceptowanych, wywołuje społeczną naganę, bądź upomnienie oraz naraża osobę na reakcję o charakterze kontroli ze strony społeczeństwa (Donovan, Jessor i Costa; Jessor i Jessor; Shedler i Block za: B. Lavery i A. W. Siegel, 1993).
Zachowanie problemowe lub potocznie rzecz ujmując kłopotliwe dla społeczeństwa (problem behavior) stwierdza się u osób, które cechują się szczególnym zespołem postaw, wartości oraz percepcji. Adolescenci z zachowaniami problemowymi są niekonwencjonalni w zakresie wyznawanych wartości. Przypisują mniejszą wartość osiągnięciom szkolnym, a większą wartość niezależności. Są tolerancyjni wobec dewiacji oraz mają niższy poziom religijności. Opierają się silniej na opinii rówieśników niż rodziców przy podejmowaniu decyzji. Ich niekonwencjonalność przejawia się częstszym przejawianiem takich zachowań jak spożywanie narkotyków oraz przestępczość. Mniejszą wagę przypisują swoim osiągnięciom szkolnym i praktykom religijnym (Donovan za: B. Lavery i A. W. Siegel, 1993). Zarówno zachowania problemowe, jak i ryzykanckie mogą łączyć się z zaburzeniami osobowości lub społecznym nieprzystosowaniem.Twierdzi się nawet, że nieprzystosowanie może stanowić kliniczną podstawę dla podejmowania ryzyka, w szczególności, tzw. negatywnego ryzyka (negative risk).

Podejmowanie ryzyka jako zjawisko normalne w kontekście przystosowania

Podejmowanie ryzyka w okresie dorastania postrzega się także jako zjawisko normalne w kontekście przystosowania i potrzebne dla zdrowego rozwoju psychospołecznego (Baumrind, Petersen, Shedler i Block za: B. Lavery i A. W. Siegel, 1993). Mając na względzie to podejście, podejmowanie ryzyka jest ujmowane jako sposób radzenia sobie nastolatków z normalnymi zadaniami rozwojowymi takimi jak: dążenie do autonomii i zaspokajanie potrzeb eksploracji i wyczynu (Baumrind; Erickson za: B. Lavery i A. W. Siegel, 1993).

Podejmowanie ryzyka a poszukiwanie wrażeń

Bardzo przydatne w dogłębnym zrozumieniu podejmowania ryzyka (risk–taking) jest poszukiwanie wrażeń (sensation seeking). Największe zasługi dla poznania tego zjawiska ma Zuckerman. Uznaje on poszukiwanie wrażeń za cechę osobowości. Według Zuckermana „poszukiwanie wrażeń to szukanie różnorodnych, nowych, złożonych oraz mocnych wrażeń i doświadczeń...gotowość do poniesienia fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego ryzyka, po to by zapewnić sobie, tzw. dreszczyk emocji”. Badacz ten jest twórcą Skali Poszukiwania Wrażeń (Sensation Seeking Scale). W celu zbadania poszukiwania wrażeń należy brać pod uwagę takie aspekty jak: szukanie przygód, doznań, niezwykłych podniet, poczucie odhamowania (stopnia, w jakim czujemy się wolni od zahamowań), dążenie do kontroli nad własnym życiem, poczucie znużenia, orientację w rzeczywistości i zdolność do planowania własnego życia, zdrowy rozsądek (Zuckerman, Murgatroyd i in. za: Trimpop i in., 1999). Potrzeba poszukiwania wrażeń różni się w zależności od wieku. Jak wynika z badań Zuckermana osoby w wieku od 9 do 14 lat oraz w okresie późnej adolescencji (19-20 lat) ujawniają silniejszą tendencję do poszukiwania wrażeń niż ludzie w innych kategoriach wiekowych.

Poszukiwanie wrażeń a inne zmienne

Ważne miejsce w badaniach zajmuje związek między poszukiwaniem wrażeń a innymi zmiennymi, w szczególności, osobowościowymi. Eysenck i Zuckerman, stwierdzają istotną korelację między wymiarem – impulsywność Inwentarza Osobowości Eysencka (EPI) a dymensją - poszukiwanie przygód i silnych doznań Skali Poszukiwania Wrażeń. Natomiast Murgatroyd i in. przytaczają wyniki wielu badań, które potwierdzają silne związki zależnościowe między podskalą - unikanie podniet Skali Dominacji Unikania Podniet TDS (Telic Dominance Scale) a wymiarem – introwersja EPI (Trimpop i in., 1999). Podkreśla się także, iż subiektywna percepcja kontroli, a dokładniej dążenie do sprawowania kontroli nad swoim życiem (desire for control) ma duże znaczenie dla zachowania ryzykownego. Kontrola nad swoim życiem obejmuje takie aspekty jak : ogólne pragnienie i chęć do kontroli, zdecydowanie, unikanie zależności, poczucie wodzostwa itp. Nasilenie tej zmiennej może w dużym stopniu wywierać wpływ na podejmowanie ryzyka lub obecność zachowań ryzykownych takich jak : zamiłowanie do hazardu lub agresywne i nieodpowiedzialne prowadzenie samochodu (Burger, Schnerring; Burger i Smith; Montag i Comrey za: Trimpop i in., 1999).

Podejmowanie ryzyka-czy też jest podobne do stanu pogody?

Zaprezentowane do tej pory fakty utrudniają dokonanie oceny podejmowania ryzyka na płaszczyźnie etycznej. W przypadku tego zagadnienia mamy do czynienia z podobną kontrowersyjnością, jak w przypadku zjawiska nieprzystosowania. Można jednak uznać, że podejmowanie ryzyka, czy też poszukiwanie wrażeń może być uznawane zarówno za przejaw dobra, czynnik służący rozwojowi człowieka (pozytywne ryzyko), jak i zła przyjmującego formę licznych zagrożeń zdrowotnych będących prawdopodobną konsekwencją podejmowania ryzyka (negatywne ryzyko - zachowania problemowe i ryzykanckie).

Kategorie zachowań ryzykanckich

Zachowania przestępcze:

  1. Kradzieże
  2. Jazda samochodem pod wpływem alkoholu
  3. Wandalizm

Zachowania związane z pojazdami:

  1. Zaakceptowanie przejażdżki z osobą nieznajomą
  2. Jazda samochodem jako pasażer lub kierowca
  3. Jazda samochodem bez zapiętych pasów bezpieczeństwa
  4. Jazda motorowerem, skuterem, motocyklem
  5. Jazda z pijanym kierowcą

Zachowania związane ze zdrowiem:

  1. Uprawianie seksu
  2. Objadanie się/oczyszczanie organizmu z pożywienia (mające związek np. z zaburzeniami odżywiania)
  3. Uprawianie seksu bez prezerwatywy
  4. Przerwanie diety
  5. Opalanie się (np. w solarium)

Zachowania związane z pełnieniem ról społecznych:

  1. Uciekanie z domu rodzinnego
  2. Oszukiwanie (ściąganie) na egzaminie
  3. Bójki z rówieśnikami
  4. Uciekanie ze szkoły (wagary)

Zachowanie związane z substancjami psychoaktywnymi:

  1. Picie alkoholu
  2. Palenie marihuany
  3. Branie kokainy i crack'u
  4. Branie speed'u
  5. Upijanie się
  6. Palenie papierosów.

Współcześnie istnieją też inne negatywne zachowania ryzykanckie młodzieży związane z nowoczesną technologią (ICT, teleinformatyką), np. stalking, cyberbullying, cyberbaiting.

Znaczenie egocentryzmu adolescencyjnego

Teoria adolescencyjnego egocentryzmu D. Elkinda zakłada, że musimy zrozumieć w jaki sposób adolescenci myślą o sobie i swoim świecie jeśli mamy zrozumieć ich zachowania. Myślenie w wieku adolescencyjnym cechuje się zdolnością do myślenia abstrakcyjnego i formułowania osądów. Zniekształcenia w myśleniu (egocentryzm) rozwijają się, ponieważ adolescenci stają się przekonani o tym, że inni są tak nadmiernie świadomi siebie, jak oni sami. To nieprawdziwe przekonanie ma wiele konsekwencji dla adolescenta. Po części, młodzi ludzie prawdopodobnie doświadczają siebie jako będących "na scenie" przez większość czasu. Przekonanie o tym, że jest się "oczkiem uwagi" przez dłuższy czas jest tym, co Elkind odnosi do stwarzania "wyimaginowego audytorium". Audytorium jest kreowane w wyobraźni adolescenta, ale doświadczane jako coś raczej zewnętrznego w stosunku do "ja". Istnieje także przekonanie o własnej wyjątkowości i niewrażliwości będących wynikiem pochłonięcia sobą właściwego dla myślenia egocentrycznego. Elkind określił tę perspektywę terminem: "bajkowa osobowość". Ta nierealistyczna samoocena spowodowała, że niektórzy sugerowali, iż istnieje związek między egocentryzmem adolescencyjnym a podejmowaniem ryzyka, oparty na błędnym punkcie widzenia: "To nie może się mnie przydarzyć". W szczególności bajkowa osobowość została poddana eksploracji w połączeniu z pełnieniem ról rodzicielskich przez adolescentów, obrazem siebie, stosowaniem środków antykoncepcyjnych, oraz prowadzeniem samochodu pod wpływem alkoholu.

Wyniki badań własnych autorstwa B. Lavery i A. W. Siegel (1993)

Badania wykazały, że wysoki poziom zaangażowania w zachowania ryzykanckie był powiązany z czynnikami osobowościowymi będącymi wskaźnikami społecznego nieprzystosowania. Badani ujawniający cechy osobowości świadczące o nieprzystosowaniu (zdiagnozowani jako ujawniający zespół CD) mieli wyższe wyniki w zakresie zaangażowania i silniej postrzegali korzyść, jaka płynęła z przejawiania zachowań polegających na podejmowaniu ryzyka. Osoby bez CD ujawniły mniejsze zaangażowanie w ryzyko, ale także przypisywały mniejsze zagrożenie tym zachowaniom ryzykanckim, w których zanotowano zaangażowanie. Ogólnie rzecz biorąc, zaangażowanie w ryzyko było dodatnio skorelowane z postrzeganą korzyścią, a ujemnie z postrzeganym ryzykiem, w ten sposób zapewniając wsparcie dla perspektywy podejmowania decyzji. Egocentryzm nie okazał się jednak silnym predyktorem ryzykownego zaangażowania w grupie badanych adolescentów. Wyniki uzyskane w zakresie egocentryzmu były predyktorem jedynie 4% wariancji w obrębie ryzykownego działania. Oszacowania w zakresie percepcji ryzyka i korzyści z tego płynącących wyjaśniały 22% wariancji. Różne korelaty osobowościowe także pojawiały się w grupie osób z CD i bez CD. Nastolatki ujawniające CD można opisać jako mające wspólny, w pewien sposób antyspołeczny system przekonań. Mają one tendencję do obwiniania innych za swoje problemy i do doświadczania władzy jako czegoś co oznacza samowolę lub nawet okrucieństwo. Prawdopodobnie doświadczają ograniczonego poczucia kontroli nad swoim życiem i wolą wierzyć szczęściu i przeznaczeniu. Doświadczają przykrych uczuć złości, ale jednocześnie są w stanie usprawiedliwić swoje złe uczucia i emocje wobec innych. Mogą być także opisywane jako osoby, które zaspokajają swoje potrzeby bez społecznego przymusu.

Na początek

LITERATURA:

Lavery B., Siegel A.W. (1993). Adolescent risk - taking: An analysis of problem behaviors in problem children, Journal of Experimental Child Psychology, 55, 277 - 294.
Trimpop R.M., Kerr J.H., Kirkcaldy B. (1999). Comparing personality constructs of risk-taking behavior, Personality and Individual Differences, 26, 237-254.

Academic Press Inc. ©