Emocje: fobie i lęk
Zaburzenie polegające na wysokim poczuciu lęku (ang. overanxious disorder)
Jest to zaburzenie lękowe występujące w dzieciństwie charakteryzujące się nadmiernym i nieuzasadnionym lękiem oraz strachem, nie związanym z jakąś specyficzną sytuacją lub obiektem oraz nie spowodowanym żadnym szczególnym stresorem psychospołecznym. Dzieci z zespołem wysokiego poczucia lęku manifestują nadmierny niepokój wobec swojej przyszłości oraz są zbyt wyczulone co do swoich osiągnięć szkolnych, społecznych i fizycznych. Często dodatkowo wykazują niezadowolenie z posiadanych przez siebie cech psychosomatycznych.
Zespół stresu pourazowego (PTSD)
Zespół powiązany z silnymi przeżyciami psychicznymi osoby spowodowanymi dramatycznymi, tragicznymi wydarzeniami, jakie zaistniały w jej życiu. Zwykle przyczynami traumy (urazu psychicznego) u dzieci i nastolatków są krzywdzenie fizyczne i wykorzystywanie seksualne oraz złe traktowanie, doświadczanie przemocy w rodzinie i w innych środowiskach, naturalne i inne katastrofy lub klęski żywiołowe (np. trzęsienie ziemi, powódź, pożar, wybuch wulkanu, epidemia, katastrofa w ruchu drogowym, zatonięcie statku, wykolejenie się pociągu); agresja i przemoc obserwowana lub bezpośrednio doświadczana podczas konfliktów zbrojnych, wojny światowej lub domowej oraz poważne konflikty w skali makro-społecznej (Putnam za: House, 2002, s. 71). Klasycznymi symptomami tego zespołu są: ponowne doświadczanie cierpienia i bólu w snach, powtarzające się wyobrażenia i myśli o tragicznym wydarzeniu, ogólne poczucie stępienia wrażliwości (stan paraliżu spowodowany nadmiernym lękiem) oraz utrata poczucia sensu życia, poczucie winy, że udało się przeżyć, zaburzenia snu i przesadnie wybuchowe reakcje na bodźce. W latach 90. XX wieku rozpowszechnienie zespołu PTSD, czyli syndromu zaburzeń wywierającego wyraźny wpływ na jakość życia człowieka, szacowano na 7,8% w tzw. ogólnej populacji, z zaznaczeniem, że objawy stresu pourazowego wystąpiły co najmniej raz w życiu badanej osoby (lifetime prevalence) (Kessler, Sonnega, Bromet, Hughes i Nelson za: Cox i in., 2004). Podkreśla się, że sam mechanizm psychopatologiczny wyjaśniający genezę tego syndromu nie jest do końca znany, gdyż mimo dość wysokiego wskaźnika epidemiologii zespołu PTSD, pojawienie się jego objawów po doznaniu przez osobę traumy (urazu psychicznego) z powodu uczestniczenia w traumatycznym zdarzeniu stanowi raczej wyjątek, a nie regułę (Yehuda i McFarlane za: Cox i in., 2004, s. 106). Nie wiadomo dlaczego tylko u mniejszości spośród ofiar traumatycznych zdarzeń wystąpią symptomy zespołu PTSD (Cox i in., 2004, tamże). Tak więc poznanie specyficznej roli pełnionej przez traumę w genezie zespołu stresu pourazowego osoby powinno być przedmiotem dalszych badań. Kwestia ta nie jest rozstrzygnięta.
Fobia
Pojęcie "fobia" pochodzi z greckiego. Jest używane w znaczeniu strachu, lęku lub przerażenia. Zgodnie z etymologicznymi przesłankami, specyficzne fobie definiuje się,
dodając stosowny przedrostek (także najczęściej pochodzący z greckiego) np.
pyrofobia-chorobliwy lęk przed ogniem; nyktofobia-
chorobliwy lęk przed nocą, ciemnością (A. Reber, 1985). Zwraca się uwagę na to, że fobia jest szczególną postacią lęku lub strachu cechującego się dużą siłą, mającego charakter dezadaptacyjny i trwały (nieprzemijający). W przypadku dzieci fobia może wystąpić w różnych okresach jego rozwoju (w niemowlęctwie, wieku przedszkolnym i później) (Marks za: House, 2002, s. 66). Bez zastosowania systematycznej terapii, silne fobie mogą ulegać utrwaleniu w psychice. Fobie mogą być częścią obrazu klinicznego zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych (ang. obsessive-compulsive disorder), zespołu stresu pourazowego (PTSD), specyficznych fobii i tzw. fobii społecznej, będącej odrębną kategorią diagnostyczną. Zgodnie z założeniami modelu trójczynnikowego Langa, strach, lęk i fobię w okresie dzieciństwa można utożsamiać z trzema niezależnymi psychicznymi i somatycznymi systemami reagowania : (1) poznawczym, (2) fizjologicznym, (3) behawioralnym (jawiącym się w formie łatwych do zaobserwowania zachowań). Odnosząc się do tego modelu, niektórzy badacze, np. King i in. udokumentowali naukowo różnorodne poznawcze (kognitywne) reakcje świadczące o strachu, lęku i fobii (obecność myśli i wyobrażeń o stanie strachu, przerażenia, lęku oraz zaniżonej ocenie siebie i swoich możliwości u dziecka przestraszonego lub cierpiącego na fobię) a także reakcje
fizjologiczne (przyspieszone tętno, wyraźne zmiany w procesie oddychania) i reakcje będące łatwymi do zaobserwowania zachowaniami przestraszonego dziecka (np. chód na sztywnych nogach lub przyjmowanie sztywnej postawy, ssanie kciuka, uciekanie, unikanie kontaktu z ludźmi, innymi obiektami żywymi lub przedmiotami powodującymi fobię dziecięcą) (King i in., 1998, s. 297-298).
W DSM-IV pisze się o pięciu podtypach specyficznych fobii, związanych głównie z: (1) z panicznym lękiem lub strachem wobec różnych zwierząt, (2) chroniczną obawą wobec różnych aspektów tzw. naturalnego środowiska życia, (3) paraliżującym lękiem lub strachem spowodowanym widokiem krwi-zastrzykami-szczepieniami-wszelkimi uszkodzeniami ciała, (4) chronicznym lękiem lub strachem w obliczu znalezienia się przez daną osobę w będących dla niej źródłem niepokoju sytuacjach, (5) innymi niż powyższe czynnikami (House, 2002, s. 67). Badacze uważają, że etiologia fobii dziecięcych jest złożona i obejmuje czynniki genetyczne, organiczne (wrodzone) i środowiskowe (por. King i in., 1998).
Jeśli chodzi o rozpowszechnienie specyficznych fobii, to w latach 90. XX wieku podawano odsetki wynoszące od 2,4% do 9,1% w ogólnej populacji dzieci i nastolatków, średni procent wynosił zaś 5%. Do bardzo ciekawych wniosków można natomiast dojść w oparciu o przegląd badań epidemiologicznych autorstwa Costello i Angold. Według nich odsetek 5% ma zastosowanie w odniesieniu do dzieci z powszechnie diagnozowanymi zaburzeniami lękowymi takimi jak: nadlękliwość/zaburzenie polegające na wysokim poziomie lęku (opisane na początku tego artykułu), ogólne zaburzenie lękowe, lęk separacyjny, prosta lub specyficzna fobia. Natomiast inne, specyficzne zaburzenia lękowe, rzadziej diagnozowane, takie jak: fobia społeczna, agorafobia, zaburzenia objawiające się paniką, unikaniem, wycofaniem społecznym, zamykaniem się w sobie i izolowaniem się od innych, zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne osiągają wskaźnik rozpowszechnienia poniżej 2% (za: King i in., 1998, s. 298).
Fobia społeczna (syndrom lęku społecznego) polega na nadmiernej, patologicznej lękliwości rodzącej negatywne oczekiwanie związane z oceną sytuacji społecznych oraz oznaczającej unikanie uczestniczenia w sytuacjach społecznych (tj.chodzi np. o unikanie towarzystwa innych ludzi, pomimo że nic danej osobie nie grozi z ich strony). Prowadzone na szeroką skalę w krajach zachodnich badania epidemiologiczne tego zjawiska pozwalają na przyjęcie nawet znacznie wyższego niż 2% wskaźnika rozpowszechnienia, mieszczącego się w przedziale od 7% do 13% zdiagnozowanych przypadków. Objawy fobii społecznej są możliwe do zaobserwowania we wczesnym okresie życia. Jest to zaburzenie mające charakter trwały i przewlekły. Powoduje ono poważne konsekwencje społeczne i psychiczne dla człowieka. Często fobia społeczna może również współwystępować z innymi zaburzeniami (Crome, Baillie, Slade i Ruscio, 2010).
Poniżej zaprezentowano specyficzne rodzaje fobii znane współczesnej psychologii i psychiatrii.
| Rodzaj fobii | Definicja |
|---|---|
| Akarofobia (ang.acarophobia) | chorobliwa fobia, strach przed insektami i małymi zwierzętami |
| Akrofobia (ang.acrophobia) | chorobliwy lęk wysokości |
| Agorafobia (ang.agoraphobia) | chorobliwy lęk przed otwartą przestrzenią, np. lęk przed byciem zastanym samemu w jakimś publicznym miejscu |
| Aichmofobia (ang.aichmophobia) | chorobliwy lęk, strach przed byciem wytykanym palcami |
| Ailurofobia (ang.ailurophobia) | chorobliwy lęk, strach przed kotami |
| Amatmofobia (ang.amathmophobia) | chorobliwy lęk, strach przed kurzem |
| Amaksofobia (ang.amaxophobia) | chorobliwy lęk, strach przed pojazdami, w szczególności, przed podróżowaniem za ich pomocą |
| Algofobia (ang.algophobia) | chorobliwy lęk, strach przed cierpieniem, bólem.Stosuje się ten termin w odniesieniu do zadawania, doświadczania lub nawet bycia świadkiem bólu i cierpienia |
| Androfobia (ang.androphobia) | chorobliwy lęk, strach lub awersja wobec mężczyzn, płci męskiej. Terminem zbliżonym znaczeniowo, aczkolwiek nie synonimem, jest homofobia |
| Anemofobia (ang.anemophobia) | chorobliwy lęk, strach przed przeciągami, lub bardziej ogólnie, wiatrem |
| Anginofobia (ang.anginophobia) | chorobliwy lęk, strach przed uduszeniem się |
| Antropofobia (ang.anthropophobia) | irracjonalny lęk lub strach przed ludźmi. Termin stosuje się zarówno w odniesieniu do lęku przed jedną osobą lub w odniesieniu do ogólnego lęku przed społeczeństwem |
| Afefobia (ang.aphephobia) | chorobliwy lęk lub strach przed byciem dotkniętym przez kogoś |
| Akwafobia (ang.aquaphobia) | ogólnie lęk, paniczny strach przed wodą, pływaniem |
| Astrafobia (ang.astraphobia) | chorobliwy lęk, strach przed burzami, piorunami |
| Autofobia (ang.autophobia) | chorobliwy lęk, strach przed samym sobą, przed samotnością |
| Bacillofobia (ang.bacillophobia) | chorobliwy lęk, paniczny strach przed zarazkami, drobnoustrojami, bakteriami, wirusami, mikroskopijnymi grzybami |
| Basifobia (ang.basiphobia) | lęk lub strach przed chodzeniem, w skrajnych przypadkach, chorobliwy lęk przed staniem na baczność |
| Bafofobia (ang.bathophobia) | chorobliwy lęk, strach przed głębią. Termin stosowany do określenia lęku przed spoglądaniem w dół z wysoko położonego punktu |
| Belonefobia (ang.belonephobia) | belone po grecku znaczy tyle co „igła”, jest to chorobliwy lęk, paniczny strach przed ostro zakończonymi przedmiotami |
| Brontofobia (ang.brontophobia) | chorobliwy lęk i strach przed piorunami (nie dotyczy doświadczania tego rodzaju lęku przez dzieci) |
| Kardiofobia (ang.cardiophobia) | lęk, paniczny strach przed problemami sercowymi |
| Katatrofobia (ang.catatrophobia) | obawa, strach przed lustrami, w szczególności, przed ich zbiciem |
| Kenotofobia (ang.cenotophobia) | chorobliwy lęk, strach przed nowością, nowymi sytuacjami, pomysłami, ideami, itp. |
| Klaustrofobia (ang.claustrophobia) | chorobliwy lęk, strach przed przebywaniem w ciasnych, zamkniętych pomieszczeniach |
| Koprofobia (ang.coprophobia) | chorobliwy lęk, strach przed odchodami, kałem, brudem lub pobrudzeniem swojego ciała |
| Cyberfobia (ang.cyberphobia) | chorobliwy lęk, patalogiczny strach przed komputerami, cyfrowymi technologiami |
| Kynofobia (ang.cynophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed psami |
| Kypridofobia (ang.cypridophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed aktywnością seksualną, chorobami wenerycznymi |
| Demofobia (ang.demophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed tłumem |
| Eremofobia (ang.eremophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed samotnością, przed byciem samemu |
| Ereutrofobia (ang.ereuthrophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed zaczerwieniem się |
| Ergazjofobia (ang.ergasiophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed pracą, lub szerzej, pojawia się w obliczu obowiązków zawodowych |
| Ergofobia (ang.ergophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed pracą, pracowaniem |
| Erytrofobia (ang.erythrophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed zaczerwieniem się, przed przedmiotami mającymi czerwony kolor |
| Gamofobia (ang.gamophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed zawarciem związku małżeńskiego, życiem małżeńskim |
| Hafefobia (ang.haphephobia) | chorobliwy lęk, irracjonalna obawa a nawet awersja przed byciem dotkniętym przez inną osobę |
| Hematofobia (ang.hematophobia) | chorobliwy lęk, strach przed krwią, szczególnie przed widokiem krwi |
| Hierofobia (ang.hierophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed religią, w ogólnym sensie, lub wobec świętych przedmiotów, relikwii, duchownych oraz innych osób, które są w jakikolwiek sposób powiązane z kultem religijnym, kościołem |
| Homofobia (ang.homophobia) | chorobliwy lęk, strach przed mężczyznami,
homoseksualizmem. Termin ten może odnosić się
do: (1) chorobliwego lęku przed własnymi tendencjami lub odczuciami homoseksualnymi (2) chorobliwego lęku przed homoseksualistami (3) ogólnej obawy wobec homoseksualizmu |
| Hyalofobia (ang.hyalophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed szkłem lub dotykaniem szkła |
| Hydrofobia (ang.hydrophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed wodą |
| Hypnofobia (ang.hypnophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed zaśnięciem, zasypianiem, usypianiem |
| Hypertrichofobia (ang.hypertrichophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed intensywnym rośnięciem włosów na ciele, gęstym owłosieniem na ciele |
| Kenofobia (ang.kenophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed pustymi, niezabudowanymi przestrzeniami |
| Keraunofobia (ang.keraunophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed błyskawicami, grzmotami |
| Kopofobia (ang.kopophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed wyczerpaniem sił, zmęczeniem, podjętym wysiłkiem |
| Lalofobia (ang.lalophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed mówieniem; z powodu jąkania i błędów popełnianych podczas mówienia |
| Lewofobia (ang.levophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed lewymi częściami ciała |
| Monofobia (ang.monophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed samotnością, byciem samemu |
| Mysofobia (ang.mysophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed brudem, pobrudzeniem się, objawiający się kompulsywnym czyli nadmiernym, częstym myciem ciała i kąpaniem się, tutaj istnieje pewne podobieństwo do zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych |
| Nekrofobia (ang.necrophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed śmiercią, martwymi przedmiotami, a w szczególności, nieboszczykami, zwłokami, trumnami, cmentarzami, pogrzebami |
| Neofobia (ang.neophobia) | chorobliwy lęk lub patologiczny strach przed czymś nowym lub nowością, a w szczególności, przed nową kuchnią, dietą, modą itp. |
| Nozofobia (ang.nosophobia) | chorobliwy lęk lub patologiczny strach przed chorobą lub zachorowaniem na specyficzną chorobę |
| Nyktofobia (ang.nyctophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed ciemnością, nocą (nie dotyczy dzieci) |
| Ochlofobia (ang.ochlophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed tłumem lub zatłoczonymi miejscami |
| Odontofobia (ang.odontophobia) | chorobliwa obawa o zęby, patologiczny lęk przed dentystą |
| Ombrofobia (ang.ombrophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed ulewami, ulewnymi deszczami |
| Onomatofobia (ang.onomatophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed wypowiedzeniem lub usłyszeniem jakiegoś słowa lub nazwy |
| Ofidiofobia (ang.ophidiophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed wężami |
| Panofobia (ang.panophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed wszystkim |
| Parturifobia (ang.parturiphobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed urodzeniem dziecka |
| Fonofobia (ang.phonophobia) | obawa, patologiczny strach przed dźwiękiem |
| Ponofobia (ang.ponophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed cierpieniem; przepracowaniem się |
| Pirofobia (ang.pyrophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed ogniem |
| Skopofobia (ang.scopophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed byciem widzianym lub obserwowanym przez innych |
| Skotofobia (ang.scotophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed ciemnością |
| Symbolofobia (ang.symbolophobia) | chorobliwy lęk, paniczny strach przed różnymi symbolami, znakami |
| Tafofobia (ang.taphophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed grobami, przed byciem pochowanym żywcem |
| Tanatofobia (ang.thanathophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed śmiercią, martwymi zwierzętami, roślinami, trupami, zwłokami itp. |
| Tenofobia (ang.thenophobia) | chorobliwy lęk (realny lub wyimaginowany) przed karą od Boga za własne grzechy |
| Toksofobia (ang.toxophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed byciem otrutym |
| Tremofobia (ang.tremophobia) | Obawa, paniczny strach przed drganiami, wstrząsami itp. |
| Trichofobia (ang.trichophobia) | chorobliwy lęk, paniczny strach przed włosami |
| Ksenoglossofobia (ang.xenoglossophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed językami, innymi niż własny, a w szczególności, strach towarzyszący uczeniu się obcego języka |
| Ksenofobia (ang.xenophobia) | chorobliwy lęk, patologiczny strach przed innością, odmiennością, obcymi (patrząc z perspektywy jakiejś kultury dominującej) ludźmi lub też przed dziwnymi, osobliwymi miejscami |
Literatura:
Cox B.J., MacPherson P.S.R, Enns M.W., McWilliams L.A. (2004). Neuroticism and self-criticism associated with posttraumatic stress disorder in a nationally representative sample. Behaviour Research & Therapy, 42, 105-114.
Crome E., Baillie A., Slade T., Ruscio A.M. (2010). Social phobia: further evidence of dimensional structure. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 44, 1012-1020.
House A.E. (2002). DSM-IV Diagnosis in The Schools. New York London: The Guilford Press.
King N.J., Eleonora G., Ollendick T.H. (1998). Etiology of childhood phobias: current status of Rachman's three pathways theory. Behaviour Research & Therapy, 36, 297-309.
Reber A.S. (1985). Dictionary of Psychology. London: The Penguin Books.