POJĘCIE CZYTANIA I PISANIA
Pojęcia "czytanie" i "pisanie"
są rozumiane bardzo różnie przez badaczy. Niemniej wydaje się, iż można
występujące w literaturze definicje podzielić na dwie grupy. Grupa pierwsza
obejmuje te określenia, które bardzo ogólnie można określić jako typowe
dla "podejścia lingwistycznego". Przykładem może być definicja podana
przez Elkonina: „czytanie to tworzenie dźwiękowej formy słowa na podstawie
jego obrazu graficznego". Przez dźwiękową formę słowa rozumie Elkonin organizację
dźwięków w określonym następstwie czasowym--Zatem jednostką dobrze czytającą"
według tego autora będzie ta, która potrafi utworzyć prawidłowo formę dźwiękową
jakiegokolwiek słowa na podstawie jego symbolu graficznego (będą to słowa
zarówno znane jednostce" jak i takie z którymi nigdy wcześniej nie spotkała
się, a więc takie które nie są reprezentowane w jej doświadczeniu). Elkonin
nie traktuje zatem rozumienia tekstu jako głównego wskaźnika prawidłowo
opanowanej umiejętności czytania. Definicje podobne do wyżej omówionej
coraz częściej pojawiają się w literaturze dotyczącej nauki czytania. Przyczyny
tego stanu rzeczy niektórzy badacze (np. Soffieti, Hall) upatrują w rozwoju
w ostatnim czasie pewnych działów lingwistyki - a szczególnie fonologii.
Istota czytania" według ujęcia lingwistów, polega na transponowaniu grafemów
na fonemy oraz słów zapisanych na słowa mówione.
Druga grupa definicji czytania
kładzie z kolei nacisk na rozumienie odczytywanego tekstu i reprezentuje
tzw. „podejście psychologiczne”. Typowym przykładem jest tu określenie
podane przez Tinkera i McCullough". Czytanie polega na rozpoznawaniu symboli
(drukowanych lub pisanych), stanowiących bodziec do aktualizowania znaczeń
"wbudowanych w doświadczenie jednostki oraz do powstawania nowych znaczeń
znanych już słów poprzez manipulowanie pojęciami już posiadanymi" (za: Brzezińska, 1987).
Russell (za: Brzezińska, 1987) za istotę czytania uważa:
- identyfikację symbolu graficznego,
- zrozumienie znaczenia symbolu już zidentyfikowanego.
Podobne stanowisko przyjmuje Mathis, kiedy mówi, iż uczenie się czytania polega na uczeniu się rozpoznawania i identyfikowania symboli oraz na uczeniu się znaczeń tychże symboli. Można tu także przytoczyć określenia czytania i pisania spotykane w naszej literaturze:
”czytanie stanowi przede wszystkim złożony proces językowy i poznawczy” (Jurkowski);
"czytanie jest procesem złożonym i dynamicznym. Na proces ten składają się zjawiska fizyczne, fizjologiczne i psychologiczne" (Malendowicz);
„czytanie jest umiejętnością rozszyfrowania kodu graficznego, aby dziecko mogło czytać musi poznać poszczególne znaki języka pisanego, czyli litery" (Brzezińska).
Czytanie stanowi swoistą, złożoną operację myślową i wymaga jednoczesnego przeprowadzenia następujących czynności:
- Całościowego dostrzegania kształtu graficznego wyrazu i skojarzenia go z dźwiękowym odpowiednikiem, z brzmieniem wyrazu.
- Skonstruowania z poszczególnych słów tekstu treści jako sensownej całości - czyli dostrzeżenia i uświadomienia sobie powiązań logicznych między wyrazami oraz wyrażeniami i zwrotami.
Uczenie się czytania i pisania to w istocie uczenie się nowego języka, opanowanie mowy pisanej i jest to skomplikowany proces angażujący wielorako różnorodne czynności dziecka: sensoryczne (wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne), ruchowe (artykulacyjne oraz złożone manualne), poznawcze (pamięciowe, spostrzeżeniowe itp.) przede wszystkim złożone czynności umysłowe.
STRUKTURA PROCESU CZYTANIA I PISANIA
W zakresie umiejętności czytania i pisania można uwzględnić 3 zależne od siebie aspekty:
- Techniczny - umiejętności cząstkowe to rozpoznawanie, kojarzenie i różnicowanie grafemów i fonemów, umiejętność ich odtwarzania (werbalnego w czytaniu i manualnego w pisaniu) w odpowiednim czasie Istota tego poziomu to kojarzenie znaków graficznych z fonicznymi i odwrotnie (technika czytania i pisania)
- Semantyczny - umiejętności cząstkowe to kojarzenie rozpoznanych znaków z posiadanym doświadczeniem (dekodowanie znaków graficznych i fonicznych) - rozumienie dosłowne treści słów i zdań. Istota tego aspektu to rozumienie znaczeń zawartych bezpośrednio w tekście, rozumienie znaczeń poszczególnych fragmentów tekstu w kontekście całego tekstu (czytanie ze zrozumieniem)
- Krytyczno - twórczy - umiejętności cząstkowe to ustosunkowanie się do tekstu, ocena czytanych treści w kontekście własnego doświadczenia interpretacja tekstu zakładająca rozumienie nie tylko dosłownie ale także przenośnie, umiejętność korzystania z odczytywanych treści. Istota tego aspektu to refleksyjny krytyczny stosunek do odczytywanych treści i ich znaczeń (czytanie krytyczne i twórcze)
Najkrócej można określić trzy wyłonione aspekty umiejętności czytania i pisania poprzez pytania:
- aspekt I - techniczny - jak? - (technika czytania i pisania)
- aspekt II - semantyczny - co? - (czytanie ze zrozumieniem)
- aspekt III - krytyczno-twórczy - po co?- (czytanie krytyczne i twórcze).
Przygotowanie dziecka do czytania i pisania, ale głównie nauczanie obu tych umiejętności oraz ich doskonalenie będzie zatem zawsze obejmować trzy sfery :
- Sferę procesów psychomotorycznych (sprawność analizatorów wzrokowego, słuchowego, kinestetyczno-ruchowego, sprawność aparatu artykulacyjnego oraz sprawność manualna).
- Sferę procesów poznawczych (a w tym głównie myślenie, dla którego materiałem jest zasób pojęciowy i słownikowy dziecka).
- Sferę procesów emocjonalno-motywacyjnych (warunkujących nastawienie dziecka wobec konieczności opanowania obu tych umiejętności mobilizujących je do pokonywania trudności).
Żadnego z tych trzech aspektów nie można uważać za najważniejszy, wszystkie są nawzajem uwarunkowane i od nich zależy, jak szybko dziecko opanuje umiejętność czytania i pisania oraz jak sprawnie będzie się nimi posługiwało jako narzędziami komunikacji i poznawania. Jednakże aspekt emocjonalno-motywacyjny decyduje o tym, czy rzeczywiście dziecko umie czytać, a nauka czytania nie jest tylko treningiem prowadzonym krok po kroku przez osobę dorosłą (Brzezińska, 1987).